Μέγαρο Σερπιέρη: Στα βήματα της Αγροτικής

Σχεδόν «συνομήλικο» με την αθηναϊκή Τριλογία, όπως έχει πολιτογραφηθεί το κορυφαίο αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα της Ακαδημίας, του Πανεπιστημίου και της Βιβλιοθήκης, το αρχοντικό κινδύνεψε να κατεδαφιστεί το 1966 και να παραχωρήσει τη θέση του σε απρόσωπο γυάλινο κτίριο. Διασώθηκε, χαρακτηρίστηκε διατηρητέο και ανακαινίστηκε πολλές φορές, αλλά το τελευταίο διάστημα παραμένει κλειστό ακολουθώντας την τύχη της Αγροτικής Τράπεζας που αποτελεί παρελθόν. Η ιστορία του καταγράφει εικόνες από το... σήμερα!

Η Πανεπιστημίου είναι ο πιο πολυσύχναστος δρόμος του κέντρου της πρωτεύουσας, αλλά ώς τα τέλη του 19ου αιώνα φιλοξενούσε τα... μαρμαράδικα, που τότε γνώριζαν δόξες λόγω της ταχύτατης ανοικοδόμησης της νέας πρωτεύουσας. Βρισκόταν έξω από τα όρια της παλιάς πόλης και ώς το 1859 ήταν ρέμα, που λόγω του πετρώδους ανάγλυφου άργησε να καλυφθεί, και στη συνέχεια διαμορφώθηκε κατά τα πρότυπα των γαλλικών βουλεβάρτων. Η πρώτη ονομασία της ήταν «Μεγάλη οδός», αναφέρεται όμως και ως «λεωφόρος με τις γαζίες» λόγω των δένδρων που είχαν φυτευτεί κατά μήκος της πιο προσφιλούς περατζάδας. Αργότερα πήρε το πασίγνωστο όνομά της από το Πανεπιστήμιο.

Η κατακόρυφη άνοδός της στο άτυπο χρηματιστήριο της γης συνέπεσε, κάθε άλλο παρά τυχαία, με την έναρξη των έργων της Τριλογίας και του Οφθαλμιατρείου. Οι κυβερνητικές επιλογές για τη χωροθέτηση των σημαντικών δημόσιων κτιρίων άνοιξαν τον δρόμο σε ανερχόμενα πολιτικά και οικονομικά τζάκια, που άρχισαν να χτίζουν τα αρχοντικά τους.

Ο φυγάς επιχειρηματίας

Ανάμεσά τους, ο Ιταλός πολιτικός και επιχειρηματίας Ιωάννης Βαπτιστής Σερπιέρης (1832-1887), που εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1864 θέλοντας να αποφύγει τις διώξεις που προκάλεσαν η ένταξη της οικογένειάς του στο επαναστατικό κίνημα του Γαριβάλδη. Ηταν ο πρώτος στη νεότερη ιστορία της Ελλάδας που ασχολήθηκε με την εξόρυξη ορυκτών και, σε συνεργασία με τον γαλλικό οίκο Roux-Fressynet, ίδρυσε εταιρεία για την εκμετάλλευση των ανενεργών από την αρχαιότητα μεταλλείων στο Λαύριο. Διαφημίστηκε ως η μεγαλύτερη επένδυση της εποχής και απορρόφησε πάνω από μισό εκατομμύριο φράγκα.

Η ιδέα της αξιοποίησης των ξεχασμένων κοιτασμάτων ανήκει στον μεταλλειολόγο Ανδρέα Κορδέλλα, ο οποίος εκπόνησε τη μελέτη για λογαριασμό του επιχειρηματία Γιώργου Παχή, αλλά διέρρευσε στον Σερπιέρη. Ο τελευταίος ήταν αυτός που κατάφερε να πείσει τις αρχές της Κερατέας να του χορηγήσουν την πολυπόθητη άδεια εκμετάλλευσης των περίφημων εκβολάδων, των κατάλοιπων από τις εξορύξεις της αρχαιότητας. Ο πολυπράγμων Ιταλός δεν περιορίστηκε μόνο στην Αττική, αλλά ανέλαβε ή εξαγόρασε σταδιακά τα μεταλλεία της Σερίφου, της Σίφνου, της Μήλου και της Κύθνου, ενώ λίγο πριν πεθάνει απέκτησε την εταιρεία φωταερίου που αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα.

Το όνομά του πάντως συνδέθηκε με το Λαύριο, όπου ήταν ο απόλυτος άρχων, και τα περίφημα Λαυρεωτικά, την πολύχρονη κόντρα ανάμεσα στους κυβερνώντες και τον Σερπιέρη, που ξεκίνησε το 1869 και έληξε τυπικά το 1875 με ένα χρηματιστηριακό σκάνδαλο. Η κρίση ξεκίνησε από την απόφαση της κυβέρνησης Κουμουνδούρου να επιβάλει φόρο στις μεταλλευτικές δραστηριότητες. Σχεδόν έξι χρόνια οι πρωθυπουργοί άλλαζαν σαν τα... πουκάμισα κάτω από τις πιέσεις του πανίσχυρου οικονομικού λόμπι, ενώ έγινε ανοιχτή παρέμβαση της γαλλικής κυβέρνησης που απειλούσε να στείλει... κανονιοφόρους.

Ολο αυτό το διάστημα και με «σημαία» την απαίτηση του Σερπιέρη που διεκδικούσε από την κυβέρνηση αποζημίωση 20 εκατ. φράγκων, αναπτύχθηκε ένας μύθος γύρο από την αξία των μεταλλείων. Πλασαρίστηκε ως πηγή πλουτισμού για την Ελλάδα και το 1873 η επιχείρηση πέρασε στα χέρια του Κωνσταντινουπολίτη τραπεζίτη Ανδρέα Συγγρού. Εξέδωσε αμέσως μετοχές ονομαστικής αξίας 200 φράγκων που έγιναν ανάρπαστες και πολύ γρήγορα κατέγραψαν αύξηση σχεδόν 70%. Η προσγείωση στην πραγματικότητα έφερε την πτώση των μετοχών, την οικονομική καταστροφή χιλιάδων οικογενειών και την παραίτηση της κυβέρνησης. Την καλύτερη περιγραφή δίνουν οι «Ορισμοί» του Εμμανουήλ Ροΐδη, που χαρακτήρισε το μεταλλείο «υπόγεια φενάκη» και το μέρισμα «αρχαία λέξη περιπεσούσα εις αχρηστείαν»!

Αγορές εν μέσω κρίσης

Το 1873, μεσούσης της οικονομικής θύελλας, ο Σερπιέρης αγόρασε το οικόπεδο στη συμβολή της Πανεπιστημίου με τη σημερινή Εδουάρδου Λω από τον Αριστείδη Τσαουσόπουλο και αργότερα έγινε ιδιοκτήτης του γειτονικού ακινήτου. Η κατασκευή ξεκίνησε το 1880 και ολοκληρώθηκε σε μία διετία, παρά το γεγονός ότι κατά την εκσκαφή των θεμελίων βρέθηκαν τέσσερις σαρκοφάγοι, τρεις από τις οποίες βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο.

Τα σχέδια εκπονήθηκαν από τον στρατιωτικό μηχανικό Αναστάσιο Θεοφιλά (1827-1901). Μετά τη Σχολή Ευελπίδων, πήγε για σπουδές στο Παρίσι και επέστρεψε στην Αθήνα το 1878 για να διοριστεί διευθυντής του Σχολείου των Τεχνών, όπως ονομαζόταν το μετέπειτα Πολυτεχνείο. Σύμφωνα με τον Σόλωνα Κυδωνιάτη, ήταν αυτός που απέβαλε τον Ερνέστο Τσίλερ από την αρχιτεκτονική σχολή, λόγω των... απουσιών του για επαγγελματικούς λόγους. Ο ίδιος, πάντως, είχε έντονη δραστηριότητα, αναλαμβάνοντας σημαντικά αρχοντικά, όπως του Σούτσου, του Καραπάνου, του Ρικάκη και του Αργυρόπουλου, το αρχικό κτίριο του «Ευαγγελισμού» και την ολοκλήρωση του Πανεπιστημίου με βάση τα σχέδια του Χριστιανού Χάνσεν.

Ο σχεδιασμός του μεγάρου Σερπιέρη έγινε στο απόγειο του κλασικισμού, παρ' όλα αυτά το κυρίως κτίριο δεν διαθέτει φανταχτερή εξωτερική διακόσμηση. Οι ειδικοί εκτιμούν ότι ήταν επιλογή του Θεοφιλά για να μην ανταγωνίζεται τα κτίρια της Τριλογίας. Ενδιαφέρον έχει όμως και η ιδέα του να συνδυάσει τις εμπορικές με τις κοινωνικές ανάγκες του ιδιοκτήτη. Στο ισόγειο στεγάστηκαν οι επιχειρηματικές δραστηριότητές του, ενώ στους ορόφους ήταν οι χώροι της οικογένειας. Την αρμονική συνύπαρξή τους εξυπηρέτησε με τον καλύτερο τρόπο ο σχεδιασμός των χώρων, κυρίως το «σπάσιμο» της πρόσοψης επί της Πανεπιστημίου, όπου διαμορφώθηκε χωριστή είσοδος προς τους ορόφους. Ο διαχωρισμός σηματοδοτείται και από το διαφορετικό αρχιτεκτονικό ύφος της πρόσοψης, που είναι πιο παιχνιδιάρικο, σε αντίθεση με τη λιτή εμφάνιση του υπόλοιπου μεγάρου.

Το αρχικό κτίριο ήταν τριώροφο και προς τη μεριά της Εδ. Λω υπήρχε είσοδος με καμάρα για να εξυπηρετούνται οι άμαξες της οικογένειας, που έφταναν ώς την αυλή. Αργότερα ο Σερπιέρης αγόρασε και το διπλανό οικόπεδο, που μαζί με το κεντρικό κτίριο πουλήθηκε το 1929 στην Αγροτική Τράπεζα. Για να καλυφθούν οι στεγαστικές ανάγκες της κεντρικής διοίκησης προστέθηκε αρχικά τρίτος όροφος στο γωνιακό και αργότερα κατασκευάστηκε το τετραώροφο κτίριο στον χώρο της αυλής.

1. Οι τοιχογραφίες

Το εσωτερικό του κτιρίου διαθέτει περίφημες τοιχογραφίες, έργο Ιταλού καλλιτέχνη, που απεικόνιζαν χορεύτριες, σκηνές από τη μυθολογία και γυμνές Αφροδίτες. Το 1966 η Τράπεζα σχεδίαζε την κατεδάφιση του μεγάρου με σκοπό την κατασκευή πολυώροφου κτιρίου. Δέχτηκε όμως σκληρή κριτική. Το κτίριο μόλις το 1974 χαρακτηρίστηκε διατηρητέο μνημείο.

2. Συνενώσεις

Σερπιέρης και Παχής φρόντισαν να συγγενέψουν. Ο πρώτος παντρεύτηκε την κόρη του δεύτερου, Λάουρα, την οποία, λόγω των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων της οικογένειας, την αποκαλούσαν... Λαυρία. Από τη μητέρα της, γόνο της οικογένειας Συγγρού, κληρονόμησε τον Πύργο Βασιλίσσης στους Αγίους Αναργύρους, όπου βρίσκεται η τέταρτη σαρκοφάγος που εντοπίστηκε στο οικόπεδο του μεγάρου.

3. Ο τότε... Τόμσεν

Ο μικρός κάθετος δρόμος μεταξύ Πανεπιστημίου και Σταδίου φέρει το όνομα του Ιρλανδού τραπεζίτη Εδουάρδου Λω, ο οποίος το 1892 ήρθε στην Αθήνα για λογαριασμό των δανειστών του ελληνικού κράτους ώστε να ελέγχει την πορεία των οικονομικών του.