Διανοούμενοι και τεχνοκράτες

Οι μεγάλοι διανοούμενοι του 20ού αιώνα, ο Ράσελ, ο Σαρτρ, η Σιμόν ντε Μποβουάρ, ο Ντεριντά, ο Χόμπσμπαουμ, σε μας ο Βάρναλης, ο Σεφέρης, ο Μάνεσης, ο Καστοριάδης, ο Πουλαντζάς, ο Τσουκαλάς εκπροσωπούν τον «ριζικό διαφωτισμό». Είναι αφοσιωμένοι στον αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα, στην αντίσταση στον ρατσισμό και την αποικιοκρατία, την εναντίωση στον πόλεμο.

Η αλήθεια και η καθολικότητα, τα εργαλεία της πολιτικής ηθικής, δεν αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα, είναι στρατηγικές για την αλλαγή της. Η γνώση αποτελεί πεδίο κρίσης, στο οποίο ο παρρησιαστής διανοούμενος μπαίνει οπλισμένος με ηθικές αρχές, ιστορική συνείδηση και πολιτικές αξίες που τον βοηθούν να κρίνει, να κατακρίνει, να αντιστέκεται στις υποδείξεις της εξουσίας και τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Ο δημόσιος διανοούμενος δεν δίνει ουδέτερες συμβουλές. Πόσο τα χρειαζόμαστε αυτά σήμερα.

Γιατί τα τελευταία τριάντα χρόνια οι διανοούμενοι έγιναν αντικείμενο χλεύης και περιφρόνησης. Ο «θάνατος» του διανοούμενου συνοδεύει τον θάνατο του εμποράκου. Η πτώση συνοδεύει την άνοδο του τεχνοκράτη, του εξπέρ, των think tanks, τη διάσπαση των επιστημών σε επί μέρους ειδικότητες και την αχόρταγη ανάγκη των ΜΜΕ για «ομιλούσες κεφαλές». Η εξειδίκευση και τα think tanks σηματοδοτούν την ανάδυση της «μεταδημοκρατίας» που συνδυάζει την απέχθεια της δημοκρατίας με αυτήν της σκέψης. Ο «φόβος της δημοκρατίας» των ελίτ δημοσιοποιήθηκε για πρώτη φορά από την Τριμερή Επιτροπή (Trilateral Commission) στη δεκαετία του 1970 μετά την counter-cultural επανάσταση των ’60 και τον Μάη του ’68.

Ο πνευματικός της ηγέτης Σάμιουελ Χάντινγκτον θεωρεί ότι το βασικό πρόβλημα της δημοκρατίας είναι οι «διανοούμενοι των αξιών», άνθρωποι που καλλιεργούν μια «συγκρουσιακή κουλτούρα». Πιέζουν για συνεχή αύξηση και εμβάθυνση της δημοκρατίας, αμφισβητούν ηγεσίες και εξουσίες, αντιτίθενται στον πραγματισμό των εξπέρ και των πολιτικών που καταρτίζουν. Η επικράτηση των policies επί των αξιών επιβάλλει την «αντικειμενικότητα» και την εξειδίκευση επί της ηθικής κρίσης και της πολιτικής δράσης. Οταν οι διανοούμενοι διατυπώνουν απόψεις για ευρύτερα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα πέρα από το πεδίο της ειδικότητάς τους γίνονται «ψευδο-προφήτες», μέλη ενός «κοσμικού ιερατείου».

Κύρια λειτουργία του τεχνοκράτη και των think tanks είναι να προσφέρουν συμβουλές στην κυβέρνηση ή σε κομματικές και επιχειρηματικές εξουσίες. Δεν μπορεί να υπάρχει αντίλογος στις «επιστημονικές» απόψεις τους. Αυτό το είδος τεχνοκράτη είναι χρήσιμο για την εξουσία που υιοθέτησε τις απόψεις του Χάντινγκτον. Οπως είπε πρόσφατα ο κ. Μητσοτάκης, «δεν φοβόμαστε την επιστήμη... Αναζητούμε την επιστημονική γνώση, αλλά τη θέλουμε ενσωματωμένη στο υπουργείο». Αλλά και η μεταμοντέρνα Αριστερά φαίνεται να απεχθάνεται τη διανόηση που μέχρι τώρα ήταν στόχος της Δεξιάς. Οι διανοούμενοι είναι κουλτουριάρηδες και ελίτ «με τεράστια κείμενα γεμάτα αόριστες σάλτσες - πολιτική Pummaro».

Ο Νίκος Πουλαντζάς, ο μεγάλος αριστερός διανοούμενος, έδωσε την απάντηση. Εχει επικρατήσει «μέσα από μια βολική “αντι-διανοητική” ιδεολογία με το πρόσχημα του “αντι-ελιτισμού”, ένα πνεύμα γενικής χαλάρωσης και ευκολίας». Η Αριστερά είναι η σκέψη στην πράξη. Χωρίς σκέψη, η πράξη γίνεται βολονταρισμός και χτυπάει σε τοίχο. Χωρίς πράξη, η σκέψη γίνεται η όμορφη ψυχή του Χέγκελ που δεν λερώνει τα χέρια της. Υπάρχει και η μικρομέγαλη πίστη του αφελούς ρασιοναλιστή που πιστεύει ότι στην πολιτική η δύναμη του επιχειρήματος μπορεί να νικήσει τη δύναμη των όπλων και έτσι χάνει ηρωικά. Και τα τρία θεωρητικά λάθη συνέβαλαν στις αποτυχίες της αριστερής διακυβέρνησης.

Για να μην πει κανείς ότι αυτά είναι αριστερά ιδεολογήματα, να σημειώσουμε ότι χωρίς θεωρία δεν υπάρχει ούτε πράξη ούτε εμπειρία, τα υποτιθέμενα αντίπαλα δέη της θεωρίας. Οπως έλεγε ο Καντ, «έννοιες χωρίς εμπειρική παρατήρηση είναι κενές φράσεις - οι εμπειρικές παρατηρήσεις χωρίς θεωρία είναι τυφλές έννοιες». Οταν αντιμετωπίζουμε ένα αδιαφανές αντικείμενο που πρέπει να εξηγηθεί, ένα πρακτικό αποτέλεσμα που πρέπει να προετοιμαστεί, μια εμπειρία που πρέπει να ερμηνευτεί χρειάζεται θεωρία. Δεν βρισκόμαστε αυτόματα ή αδιαμεσολάβητα στον κόσμο της πράξης ή της εμπειρίας. Δεν υπάρχουν hard facts ή εμπειρίες που υπάρχουν ανεξάρτητα και πριν από την προσπάθεια να τους προσδοθεί μεγαλύτερο νόημα. Οι σκληρές εκδοχές του ρεαλισμού και του εμπειρισμού έχουν απαξιωθεί, ακόμη και οι φυσικές επιστήμες έχουν αποδεχτεί τη «θεωρητική» ποιότητα των παρατηρήσεών τους.

Χρειάζεται βέβαια η καλύτερη δυνατή επιστημονική τεκμηρίωση για τις πολιτικές. Αλλά οι ειδικές γνώσεις δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τις πολιτικές και ιδεολογικές συγκρούσεις. Η επιστήμη και η λογική δεν μπορούν να λύσουν τις πολιτικές συγκρούσεις. Στις κοινωνικές επιστήμες αντίθετες σχολές σκέψης ξεκινούν από τα ίδια δεδομένα αλλά οδηγούν σε αντίθετα αποτελέσματα. Αλλα θα πει μια μελέτη που θεωρεί τις ελεύθερες αγορές κύριο παράγοντα ανάπτυξης και ευημερίας, και άλλα εκείνη που ξεκινάει από το αίτημα κοινωνικής δικαιοσύνης και της προστασίας των δημόσιων αγαθών. Οπως λέει ο Μαξ Βέμπερ, όταν φτάνουμε στα βασικά αξιώματα κάθε σχολής σκέψης δεν υπάρχει διάλογος αλλά αντιπαράθεση.

Η βασιλεία των εξπέρ και των think tanks βασίζεται στην πεποίθηση ότι η ιδεολογία έχει τελειώσει και η πολιτική έχει γίνει μια τεχνοκρατική διαδικασία διαχείρισης της οικονομίας. Ωστόσο, μετά τον Μισέλ Φουκό, είναι δύσκολο πια να υποστηρίξουμε ότι κριτική είναι «να λέμε την αλήθεια στην εξουσία». Η πεποίθηση ότι η εξουσία και η γνώση είναι εξωτερικές δεν πείθει πια. Η εξουσία δημιουργεί γνώση και η γνώση υπηρετεί τις εξουσίες. Κριτική είναι να καλλιεργούμε την «τέχνη τού να μην κυβερνιόμαστε μ’ αυτόν τον τρόπο, με τέτοιο τίμημα», γράφει ο Φουκό.

Ο ρόλος του τεχνοκράτη είναι να μας κάνει να ξεχάσουμε ότι το υποκείμενο είναι «εμπόλεμο», ότι βρίσκεται περικυκλωμένο από εχθρούς που μιλούν για τα κοινά μας συμφέροντα και τη σωτηρία της χώρας. Οι ειδικοί που προσφέρουν τις «αντικειμενικές» γνώσεις τους, μετατρέποντας τα πολιτικά σε τεχνικά ζητήματα, έχουν επισκιάσει τους λίγους διανοούμενους παλαιάς κοπής, που παραμένουν στρατευμένοι στις αρχές του «ριζικού διαφωτισμού». Είναι οι «ψευδοπροφήτες», οι «διανοούμενοι των αξιών». Ο παρρησιαστής δεν χρειάζεται πια. Ζούμε στην εποχή του λογιστή. Αντί να αγωνίζεται ο διανοούμενος για τη δικαιοσύνη, έχει γίνει εργαλείο της εξουσίας.

Οι επιθέσεις στην ακεραιότητα και τα κίνητρά τους, η χλεύη και οι προσβολές, η απαξίωση και γελοιοποίηση των κειμένων τους γίνονται ανελέητες όταν απειλείται σοβαρά η κυρίαρχη ιδεολογία ή αισθάνεται η εξουσία ευάλωτη. Ο θάνατος του διανοούμενου είναι η επιθυμία κάθε εξουσίας. Αν μπορεί να κατηγορηθεί η αριστερή διανόηση είναι ότι αποδέχτηκε την πρωτοκαθεδρία των think tanks, αποκόπηκε από τη μάχη των ιδεών εγκαταλείποντας το προνομιακό της πεδίο. Γιατί, όπως λέει ο Πουλαντζάς, μέσα από τη σύγκρουση ιδεών και την αντιπαράθεση «σκληρή, συχνά σφοδρή και δίχως ίχνη αγγελικότητας, χωρίς όμως να πρόκειται για συνθηματολογία αλληλοεξόντωσης» χτίζεται η ιδεολογική ηγεμονία.

Στα αγγλικά και τα γαλλικά η λέξη «ευθύνη» (responsibility) συνδέεται ετυμολογικά με την «απάντηση» (response). Είσαι υπεύθυνος όταν ανταποκρίνεσαι σε ένα ηθικό αίτημα. Ηθική ευθύνη είναι το να πεις «ναι» στο αίτημα του υπεξούσιου, του ξεχασμένου, του αποκλεισμένου στις εντολές της εξουσίας, όχι στις εντολές της εξουσίας. Ο δημόσιος διανοούμενος, στρατευμένος στην ανθρώπινη χειραφέτηση και την αποδόμηση της κοινοτοπίας, είναι περισσότερο αναγκαίος από ποτέ. Ας ελπίσουμε ότι η Αριστερά θα θυμηθεί την παράδοσή της.

* Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Λονδίνου