Μια… ένδοξη απαγόρευση

Τα 60 χρόνια του «Δόκτωρ Ζιβάγκο» και του Νόμπελ στον Πάστερνακ

Το σκάνδαλο σεξουαλικής παρενόχλησης (και) στους κόλπους της Σουηδικής Ακαδημίας, εξακολουθεί να προκαλεί αναταράξεις, με συνέπεια να ανακοινωθεί ότι το Νόμπελ Λογοτεχνίας του 2018 θα απονεμηθεί το 2019, μαζί με αυτό της ίδιας χρονιάς. Να όμως που ο γενικός διευθυντής του ιδρύματος δήλωσε ότι μπορεί να μην υπάρξει καμία απονομή το 2019, «αν δεν αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη απέναντι στη Σουηδική Ακαδημία» διάβασα προ ημερών εδώ στη δική μας εφημερίδα.

Στο παρελθόν το Νόμπελ, που όπως είναι γνωστό έχει θεσπιστεί από το 1901, δεν έχει απονεμήθεί είτε λόγω πολέμων, είτε επειδή κάποιοι βραβευμένοι το αρνήθηκαν, για λόγους αρχής, όπως ο Ζαν-Πολ Σαρτρ το 1964, είτε επειδή αναγκάστηκαν, όπως ο Μπόρις Πάστερνακ το 1958. Είναι όμως η πρώτη φορά που δεν θα απονεμηθεί για… σεξουαλικούς λόγους.

Εξήντα χρόνια έχουν περάσει από την απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας στον Πάστερνακ και εξήντα επίσης (εξ ου και η παρούσα μνεία) από την έκδοση του μυθιστορήματός του «Δόκτωρ Ζιβάγκο» που στάθηκε αφορμή να γίνει διάσημος ανά τον κόσμο, αλλά και να τραβήξει των παθών του τον τάραχο από το σοβιετικό καθεστώς όπως και να βάλει σε δοκιμασία την πίστη στο κομμουνιστικό ιδεώδες στους ανά τον κόσμο οπαδούς του –κυρίως τους διανοούμενους.

Διπλοπρόσωπος Σολόχοφ

Κι ας ξεκινήσω με μια δήλωση του πιστού στο σοβιετικό καθεστώς Μιχαήλ Σολόχοφ, συγγραφέα του γνωστού μυθιστορήματος «Ο ήρεμος Ντον» (απονεμήθηκε και σ’ αυτόν Νόμπελ το 1965, με τις ισορροπίες και τις σκοπιμότητες που προσπαθεί να τηρεί η Σουηδική Ακαδημία, και έγινε ενθουσιωδώς αποδεκτό τόσο από τον ίδιο όσο και από το καθεστώς), ο οποίος σε συνέντευξη το 1959, όταν βρισκόταν στο Παρίσι, στη γαλλική εφημερίδα France Soir, όταν του ζητήθηκε η γνώμη για την υπόθεση Πάστερνακ είπε:

«Η συλλογική διεύθυνση της Ενωσης Συγγραφέων έχασε την ψυχραιμία της. Επρεπε να δημοσιευτεί ο ”Δόκτωρ Ζιβάγκο” στη Σοβιετική Ενωση. Επρεπε να πολεμήσουμε τον Πάστερνακ με τους αναγνώστες του, αντί να τον καταδικάσουμε. Αν είχαμε ενεργήσει έτσι, το βιβλίο θα είχε ξεχαστεί από τους αναγνώστες μας οι οποίοι είναι πολύ απαιτητικοί».

Στη συνέχεια δεν παραλείπει τη δική του, αρνητική άποψη για το έργο του συναδέλφου του: «Πιστεύω ότι ολόκληρο το έργο του Πάστερνακ δεν έχει κανένα ενδιαφέρον, εκτός από τις μεταφράσεις του, οι οποίες είναι υποδειγματικές. Οσο για το ”Δόκτωρ Ζιβάγκο”, διάβασα το χειρόγραφο στη Μόσχα. Πρόκειται για ένα έργο αδιαμόρφωτο, μια μάζα άμορφη που δεν αξίζει να αποκαλείται μυθιστόρημα…»

Η δήλωση αυτή, που έγινε προσπάθεια να διαψευστεί, προκάλεσε αμηχανία στη Μόσχα. Ηδη όμως ο Στάλιν είχε πεθάνει (1953) και ο κυρίαρχος στη σοβιετική ηγεσία Νικήτα Χρουστσόφ είχε προχωρήσει, μετά την αποσταλινοποίηση (1956), στα δικά του ανοίγματα.

Ο «Δόκτωρ Ζιβάγκο» κυκλοφόρησε ωστόσο ελεύθερα στη Μόσχα το 1988, ενώ ήδη είχε κάνει διεθνή καριέρα και είχε γίνει κινηματογραφική ταινία (1965), με σκηνοθέτη τον Ντέιβιντ Λιν και πρωταγωνιστές τους Ομαρ Σαρίφ, Τζούλι Κρίστι, Αλεκ Γκίνες, Ροντ Στάιγκερ, Τζέραλντιν Τσάπλιν κ.ά.

Ενα Νόμπελ- φαρμάκι

«Νομίμως ποιών» ωστόσο ο Πάστερνακ είχε παραδώσει το 1956 το μυθιστόρημά του για… έγκριση και δημοσίευση στη συντακτική επιτροπή του λογοτεχνικού περιοδικού Novy Mir, για να λάβει πολυσέλιδη αρνητική απάντηση που άρχιζε ως εξής:

«Μπόρις Λεονίντοβιτς! Σας απευθύνουμε αυτό το γράμμα αφού διαβάσαμε το χειρόγραφο του μυθιστορήματός σας ”Δόκτωρ Ζιβάγκο”, που προτείνατε στο Novy Mir και θέλουμε να σας γνωστοποιήσουμε με όλη μας την ειλικρίνεια τις σκέψεις που μας προκάλεσε αυτή η ανάγνωση, Είναι οδυνηρές και ανησυχητικές». Και στο φινάλε: «Με δεδομένο ότι έχουμε αντίθετη άποψη από τη δική σας, πιστεύουμε, βεβαίως, ότι είναι αδύνατο να δημοσιεύσουμε το μυθιστόρημά σας στο Novy Mir»…

Oμως ο Πάστερνακ δεν πτοείται. Στέλνει τα χειρόγραφα του βιβλίου στην Ιταλία και το 1958 κυκλοφορεί στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες γνωρίζοντας τεράστια επιτυχία (άλλο που δεν ήθελαν δηλαδή οι… αποδώ), για να επιβραβευτεί τον ίδιο χρόνο με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, το οποίο όμως όχι μόνο δεν χάρηκε, αλλά δυσκόλεψε περισσότερο τη ζωή του ίδιου και των δικών του. Πέθανε το 1960, χτυπημένος από καρκίνο στα 70 του.

Σημ. Αρκετά στοιχεία είναι από το επίμετρο της ελληνικής έκδοσης του «Ζιβάγκο» (εκδ. Ποταμός, 2006)

Στο πλαίσιο

«Σήμερα, 70 χρόνια μετά, μαζί με το κύριο ερώτημα ποιοι και γιατί σκότωσαν τον Πολκ, υπάρχει και το ερώτημα γιατί οι κυβερνήσεις τριών κρατών (Ηνωμένων Πολιτειών, Ελλάδας και Βρετανίας) συνεργάστηκαν στενά (και) διαχρονικά για να συγκαλύψουν τους δράστες». Είναι από το βιβλίο «Οι έξι θάνατοι του Τζώρτζ Πολκ» (εκδ. Πατάκη), ένα κατά τα πάντα ενδιαφέρον βιβλίο από δύο έγκυρες δημοσιογραφικές υπογραφές -Μιχάλης Ιγνατίου και Κώστας Παπαϊωάννου- για την ανεξιχνίαστη δολοφονία του Αμερικανού δημοσιογράφου, την άνοιξη του 1948 στη Θεσσαλονίκη.

Ο Τζορτζ Πολκ, 35 χρόνων, δημοσιογράφος του δικτύου CBS, αναζητούσε τρόπο να συναντηθεί με τον καπετάνιο του ΕΛΑΣ Μάρκο Βαφειάδη. Ως δολοφόνος κατηγορήθηκε και «ομολόγησε», έπειτα από βασανιστήρια, ο δημοσιογράφος Γρηγόρης Στακτόπουλος, που καταδικάστηκε σε ισόβια, για να αποφυλακιστεί ύστερα από 12 χρόνια, χωρίς όμως ώς τον θάνατό του (1998) να δικαιωθεί.

Βιβλία για τη δολοφονία του Πολκ έχουν γραφτεί αρκετά. Μεταξύ αυτών ακόμη ένα από τον Κώστα Παπαϊωάννου: «Υπόθεση Πολκ» (εκδ. Ποντίκι, 1993) και τον Κώστα Χατζηαργύρη (φίλο του δολοφονημένου): «Υπόθεση Πολκ» (εκδ. Gutenberg, 1975), ενώ έχει γυριστεί κινηματογραφική ταινία, «Υπόθεση Πολκ», 1978) σε σκηνοθεσία Αγγελου Μάλιαρη, και ντοκιμαντέρ από τον Διονύση Γρηγοράτο, «Ο φάκελος Πολκ στον αέρα» (1988).

Στην παρουσίαση του βιβλίου, στην αίθουσα εκδηλώσεων της ΕΣΗΕΑ, μίλησαν ο Αλέξης Παπαχελάς, ο Αγγελος Στάγκος, ο Ηλίας Νικολακόπουλος και οι συγγραφείς του βιβλίου. Συντονίστρια η πρόεδρος της ΕΣΗΕΑ, Μαρία Αντωνιάδου. Με το θέμα βέβαια να παραμένει ανεξάντλητο.

ΚΑΙ… Αν συμφωνούσαν, τι αντιπολίτευση θα ήταν;