Κάποιες άλλες απαγορεύσεις

Είναι πασίγνωστο ότι ο πιο απαγορευμένος συνθέτης (αλλά και διωκόμενος ως δρων αγωνιστής) στη διάρκεια της δικτατορίας, αλλά και πριν, επί κραταιάς Δεξιάς, ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης. Τα τραγούδια του ωστόσο ακούγονταν –ως (και) μια μορφή αντίστασης– στις μπουάτ της Πλάκας και στις παρέες. Ποιος όμως θα φανταζόταν ότι ένα από τα πιο σημαντικά έργα του, το «Αξιον Εστι», σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη, θα απαγορευόταν μεταδικτατορικά από τον ποιητή να παιχτεί από τον συνθέτη του...

«Αξιον Εστί»

Ηταν τέλος Φεβρουαρίου 1988 (πριν από 30 χρόνια) όταν αναγγέλθηκε ότι το «Αξιον Εστί» θα παιζόταν τον ίδιο χρόνο υπό τη διεύθυνση του συνθέτη στο Ηρώδειο, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Αλλά, αναπάντεχα, ο ποιητής, με επιστολή του στις εφημερίδες, διαμαρτύρεται για την εκτέλεση του έργου χωρίς την άδειά του. Προφανώς κάτι δεν πήγαινε καλά στις σχέσεις συνθέτη – ποιητή.

Ο Μίκης Θεοδωράκης αντιδρά δυναμικά, δηλώνοντας ότι δεν πτοείται από απαγορεύσεις. Απειλείται ρήξη, αλλά το πράγμα διευθετείται με παρέμβαση - έκκληση της τότε υπουργού Πολιτισμού Μελίνας Μερκούρη προς τον ποιητή, μπροστά στην οποία υποχωρεί: «Στη Μελίνα δεν μπορώ να αρνηθώ τίποτα». Και το πράγμα τελειώνει εκεί, με μετέωρο όμως το ερώτημα, τι γίνεται στην περίπτωση που ένας από τους δημιουργούς δεν συναινεί στη μονομερή μεταχείριση ενός έργου (πράγμα που δεν ξέρω αν αντιμετωπίζεται με τον νέο νόμο για την πνευματική ιδιοκτησία).

Υπάρχει όμως και μια άλλη απαγόρευση του Ελύτη: Τον Μάιο του 1995 ένα πρωτοεκδιδόμενο –βραχύβιο– περιοδικό με τον ξενόγλωσσο τίτλο all Nude («όλο Γυμνό») κυκλοφόρησε μ’ ένα εντυπωσιακά προβαλλόμενο κείμενο, με τον αυθαίρετο, όπως έγινε αργότερα γνωστό, τίτλο «Ο χαμένος θησαυρός». Συγγραφέας ο Οδυσσέας Ελύτης.

Επρόκειτο για το πρώτο μέρος μιας ανέκδοτης αυτοβιογραφίας 33 δακτυλογραφημένων σελίδων, γραμμένης το 1944, όταν ο ποιητής (33 χρόνων τότε) βρισκόταν στο Παρίσι. Την οποία αυτοβιογραφία, όπως ανέφερε ο αυτουργός του δημοσιεύματος Ν. Σταθούλης, «ανακάλυψε ο Αλέξανδρος Ιόλας γύρω στο 1981 προς ’82 στο Μοναστηράκι των Παρισίων, μέσα σ’ ένα φάκελο με άλλα χειρόγραφα», κι ένα χρόνο αργότερα παρέδωσε στον Σταθούλη (ο οποίος έχει γράψει βιογραφία του Ιόλα).

Χωρίς λοιπόν την άδεια του Ελύτη, ο Σταθούλης προβαίνει στη δημοσίευση επισημαίνοντας: «Νομίζω ότι δεν είναι τίμιο να πεθάνει ο Ελύτης και μετά να βγει στο φως της δημοσιότητας. Τολμάμε να το βγάλουμε όσο ζει ο ποιητής για να το δει [...] Θα είμαι κυνικός. Είμαι υπέρ της εκμετάλλευσης. Φανταστείτε ένα ωραίο κορμί να κλειστεί στον τάφο και να μην το εκμεταλλευτεί ο έρωτας ποτέ... [τι λέει ο άνθρωπος...]

Μ’ αυτή την έννοια είμαι υπέρ της εκμετάλλευσης. Κι όταν μάλιστα πρόκειται για ένα τέτοιο κείμενο. Σαφώς δεν είναι δικό μου το κείμενο, σαφώς όμως το ανακάλυψα. Δεν ξέρω πώς θα λειτουργούσαν άλλοι συνάδελφοι, αν έπεφτε στα χέρια τους. Ναι, είμαι υπέρ της εκμετάλλευσης... Και να σας πω και κάτι... ε, ας πάρω λίγη δόξα από το χαμένο θησαυρό...».

Ο Ελύτης το είδε και έγινε έξω φρενών. Και διά του δικηγόρου του Γιώργου Στεφανάκη, προσέφυγε στη Δικαιοσύνη κατά του περιοδικού, το οποίο «προσβάλλει βάναυσα και θρασύτατα το δικαίωμά μου ως πνευματικού δημιουργού να αποφασίζω ή όχι για τη δημοσίευση του έργου μου». Στην αγωγή που κατέθεσε πρότεινε ως μάρτυρα και τον υπογράφοντα, που είχε δώσει, μέσα από τις στήλες της «Ελευθεροτυπίας», έμφαση στο θέμα.

Το περιοδικό κατασχέθηκε, οπότε δεν δημοσιεύτηκε, στο δεύτερο τεύχος, και το β' μέρος της αυτοβιογραφίας, ενώ η δίκη που ορίστηκε για τις 19 Νοεμβρίου 1998 [!] δεν έγινε, καθώς ο ποιητής έφυγε από τη ζωή στις 18 Μαρτίου 1996.

Στο δικαίωμα του δημιουργού να αποφασίζει ή όχι για τη δημοσίευση του έργου του ίσως να στηρίχτηκε η κληρονόμος του ποιητή Ιουλίτα Ηλιοπούλου, προκειμένου να μη συναινέσει το 2006 στην έκδοση σε βιβλίο, από τη Νομαρχία Λέσβου, 12 επιστολών του Ελύτη προς τον φίλο του επιφανή ιστορικό τέχνης (από τον Αύγουστο του 1948 ώς τον Μάιο του 1973), Στρατή Τεριάντ, που βρισκόταν στο Παρίσι, υπό τον τίτλο «Αγαπητέ μου Τεριάντ».

Παρά την αντίδραση ωστόσο της κληρονόμου, η έκδοση του βιβλίου, που προσφερόταν δωρεάν από τη νομαρχία, πραγματοποιήθηκε.

Στο πλαίσιο

Ανήκω σε μια γενιά, που αντλούσε τις επιλογές της (κυρίως ως προς το τι θα δει, θα διαβάσει ή θ’ ακούσει) από απαγορεύσεις. Ειδικότερα στους εμφυλιοπολεμικούς καιρούς, με τους κρατούντες να διώκουν ό,τι εναντιωνόταν στην «καθεστηκυία τάξη». Ή από αντιδράσεις ιερωμένων και θρησκευόμενων, για έργα που, κατά την κρίση τους, προσβάλλουν τα «ιερά και τα όσια». Οπότε ας δούμε, λέγαμε, από τι κινδυνεύουμε…

Και περνάω στο θέμα των ημερών, που αφορά τη ροκ όπερα Jesus Christ Superstar, η οποία παίζεται σε αθηναϊκό θέατρο. Και συνακόλουθα στις αντιδράσεις ρασοφόρων και «πιστών», οι οποίοι αξιώνουν, κραδαίνοντας σταυρούς και εικόνες, την... αποκαθήλωση του έργου και την τιμωρία των συντελεστών, ενώ προπηλακίζουν και τους θεατές που επιλέγουν να... κολαστούν ούτω πώς...

Πασίγνωστο ότι το έργο αυτό, από το 1970, οπότε πρωτοπαρουσιάστηκε, έχει σημειώσει -εγκωμιαζόμενο- διεθνή καριέρα, ως θεατρική παράσταση, κινηματογραφική ταινία και δίσκος, χωρίς να θιγεί κανένας. Με εξαίρεση, πλην της ημέτερης χώρας, που, κατά τα άλλα, σεμνύνεται ως η γενέτειρα της ελευθερίας και της δημοκρατίας, τη Λευκορωσία, όπου απαγορεύτηκε - παράδειγμα προς μίμηση για τους εδώ… θρησκευοφύλακες.

Επειδή το θέμα καλύπτεται επαρκώς από τους συναδέλφους του τρέχοντος ρεπορτάζ, να θυμίσω τι είχε πει ο Νίκος Καζαντζάκης, στα χρόνια των διώξεών του: «Εύχομαι η συνείδησή σας να είναι τόσο καθαρή όσο η δική μου και να είστε τόσο ηθικοί και θρησκευόμενοι όσο είμαι εγώ». Και: «Να τους πλήρωνα τους παπάδες, δεν θα μου κάνανε τόση διαφήμιση».

ΚΑΙ… Πολιτικός λόγος ανωτέρας... υποστάθμης.