Συμπληρώθηκαν φέτος είκοσι χρόνια από τον θάνατο του Αυστριακού φιλοσόφου Καρλ Πόπερ (1902-1994), ενός από τους στοχαστές που πρωταγωνίστησαν στην πνευματική σκηνή του εικοστού αιώνα. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από συνέντευξη που έδωσε ο Καρλ Πόπερ στις 27 Νοεμβρίου 1989, στην ιταλική δημόσια τηλεόραση.
- Καθηγητή Πόπερ, τι εννοείτε με τη φράση «το μέλλον είναι ανοιχτό» και ποιοι είναι, αν μπορούμε να το πούμε έτσι, οι στόχοι της πολεμικής σας;
Η ιδέα είναι πολύ απλή. Κάθε στιγμή υπάρχουν πράγματα που είναι εφικτά και πράγματα που είναι αντιθέτως ανέφικτα. Το πεδίο των δυνατοτήτων είναι εκπληκτικά μεγάλο. Οι δυνατότητες είναι δυνατότητες ανοιχτές και το μέλλον είναι γι’ αυτόν τον λόγο ανοιχτό. Βέβαια, το δικό μου μέλλον είναι λιγότερο ανοιχτό από το δικό σας, επειδή εγώ είμαι 87 ετών. Ωστόσο, κάνω ακόμα τις επιλογές μου και έχω ακόμα, νομίζω, τη σωστή αίσθηση ότι όσα θα μου συμβούν αύριο εξαρτώνται εν μέρει και από εμένα τον ίδιο. Το μέλλον είναι ανοιχτό και μπορεί ώς έναν βαθμό να διαμορφωθεί από εμάς τους ίδιους. Σε αυτήν την υπόθεση αντιπαρατίθεται η ντετερμινιστική αντίληψη. Αυτή μπορεί να διατυπωθεί με τον απλούστερο τρόπο λέγοντας: ο Θεός είναι παντογνώστης, γνωρίζει τα πάντα και επομένως το καθετί είναι ήδη αποφασισμένο και καθορισμένο.
Από τη στιγμή που ο Θεός γνωρίζει τι θα συμβεί αύριο, είναι ήδη αποφασισμένο ότι αυτό ή εκείνο -και τίποτε άλλο- θα συμβεί. Εγώ αντίθετα υποστηρίζω σθεναρά την ιδέα ότι η ντετερμινιστική αντίληψη είναι εσφαλμένη. Είναι αλήθεια ότι η ντετερμινιστική αντίληψη είναι πολύ παλιά, είχε ήδη συζητηθεί τον καιρό των αρχαίων Ελλήνων και επικεντρωνόταν στη σύγκρουση ανάμεσα στη δύναμη των θεών και την αδυναμία του ανθρώπου. Αυτή η αποθαρρυντική θεώρηση εγκαταλείφθηκε με μεγάλη προσπάθεια –φυσικά όχι από όλους- με τον Λουκρήτιο, ο οποίος στο περίφημο ποίημά του De rerum natura προσπάθησε να απελευθερώσει τα μυαλά των ανθρώπων από τον φόβο των θεών.
Αλλά η διδασκαλία περί της θεϊκής παντογνωσίας παράγει και έναν διαφορετικό φόβο, δηλαδή την πεποίθηση ότι η τύχη μας είναι προκαθορισμένη. Μια τέτοια ιδέα είναι ιδιαίτερα ισχυρή στον ισλαμισμό, ενώ στη χριστιανική πίστη συνυπάρχουν μια ντετερμινιστική θεώρηση –που εκφράζεται από τον Λούθηρο και τον Καλβίνο- και μια θεώρηση που επικεντρώνεται αντίθετα στην ελευθερία του ανθρώπου – εκείνη του Ερασμου. Με την έλευση της νεότερης επιστήμης επιβάλλεται έπειτα η νευτώνεια θεωρητική φυσική, με βάση την οποία μπορούσαν να προβλέπουν με υψηλό βαθμό ακρίβειας τις μελλοντικές κινήσεις των άστρων. Αυτό το μεγάλο επίτευγμα του Νεύτωνα οδήγησε στην υιοθέτηση μιας επιστημονικής αντίληψης του ντετερμινισμού. Από φιλοσοφική άποψη, ο Καντ κατανόησε αμέσως ότι η νευτώνεια θεωρία είναι μια ντετερμινιστική θεωρία. Ταυτόχρονα, αντιλήφθηκε ότι αυτή ήταν μοιραία για μας.
Ο Καντ κατανόησε ότι σε έναν ντετερμινιστικό κόσμο δεν υπάρχει κανένα πεδίο για την ελεύθερη και υπεύθυνη ανθρώπινη δράση. Και αυτή η σύγκρουση ανάμεσα στην ιδέα της ηθικής και την αντίληψη ενός νευτώνειου ντετερμινιστικού σύμπαντος, που ο Καντ υιοθέτησε, οδήγησε ουσιαστικά στα μεγάλα –και από μια άποψη άλυτα- προβλήματα της φιλοσοφίας του, που βλέπει να αντιπαρατίθενται ο κόσμος των γεγονότων και ο ηθικός κόσμος των ατομικών ενεργειών και ευθυνών. […]
- Ποια είναι η σημασία αυτής της θεωρίας σας περί του ανοιχτού μέλλοντος για τον άνθρωπο και την κοινωνία;
Οταν λέω ότι «το μέλλον είναι ανοιχτό», στην πραγματικότητα έχω στον νου μου κυρίως το μέλλον του ανθρώπου και το μέλλον της κοινωνίας. Και αυτή η θέση στρέφεται ιδιαίτερα εναντίον εκείνης της θεώρησης που εγώ αποκαλώ ιστορικισμό. Ο ιστορικισμός είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία το μέλλον δεν είναι ανοιχτό και η οποία υποστηρίζει ότι εμείς μπορούμε ουσιαστικά να προβλέψουμε το μέλλον. Ο ιστορικισμός υποστηρίζει ότι υπάρχουν νόμοι της ιστορικής ανάπτυξης και ότι, αν γνωρίσουμε αυτούς τους νόμους, θα μπορέσουμε, τουλάχιστον σε γενικές γραμμές, να προβλέψουμε αυτό που θα συμβεί.
Στην εποχή μας οι πιο σημαντικοί ιστορικιστές είναι οι μαρξιστές. Η θεωρία τους υποστηρίζει ότι είναι δυνατό να προβλέψουμε αυτό που θα συμβεί στην ιστορία, ότι θα υπάρξει μια εξέλιξη προς μια αταξική κοινωνία η οποία θα είναι θαυμάσια. Φυσικά αυτή η εξέλιξη, σύμφωνα με τον μαρξισμό, είναι ο δρόμος προς τη δικτατορία, τη δικτατορία του προλεταριάτου, που δεν είναι διόλου καλό πράγμα. Αυτή η ιστορική πρόβλεψη βασίζεται στην ανάλυση που έκανε ο Μαρξ των ενδογενών τάσεων της κοινωνίας από τις απαρχές της και ειδικά της κοινωνίας του καιρού του, που αυτός αποκαλεί «καπιταλισμό».
Στο «Κεφάλαιο» ο Μαρξ μελέτησε κυρίως τις εξελικτικές τάσεις της καπιταλιστικής κοινωνίας και η εξέταση αυτών των τάσεων τον οδήγησε στις προβλέψεις του. Και το θεμέλιο αυτής της αντίληψής του βρίσκεται ακριβώς στον ντετερμινισμό. Η κεντρική ιδέα είναι ότι δεν είμαστε ελεύθεροι. Σύμφωνα με τον Μαρξ, ούτε οι καπιταλιστές είναι ελεύθεροι. Είναι και αυτοί αιχμαλωτισμένοι, όπως και κάθε άλλο άτομο, στο εσωτερικό του μηχανισμού της κοινωνίας και της ιστορικής της ανάπτυξης. Αυτοί είναι υποχρεωμένοι να δρουν όπως δρουν. Ενάντια σε μια τέτοια αντίληψη, εγώ λέω ότι το μέλλον είναι ανοιχτό με την έννοια ότι κάθε στιγμή υπάρχουν άπειρες δυνατότητες για όσα θα συμβούν στο άμεσο μέλλον. Αυτό που θα συμβεί εξαρτάται εν μέρει από τυχαία γεγονότα και εν μέρει από αυτό που πραγματικά υπάρχει τώρα.
Εμείς οφείλουμε να έχουμε επίγνωση του γεγονότος ότι υπάρχουν ανοιχτές δυνατότητες. Και μεταξύ αυτών των δυνατοτήτων υπάρχουν και οι δυνατότητες για μας να επηρεάσουμε αυτό που συμβαίνει. Οι ελπίδες μας, οι εκτιμήσεις μας επηρεάζουν αυτό που θα συμβεί στο μέλλον. Δεν λέω ότι μερικές φορές δεν μπορούμε να κάνουμε προβλέψεις, αλλά κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει, για παράδειγμα, τα γεγονότα του 1989 με βεβαιότητα.
Εδώ βρίσκεται η μεγάλη διαφορά. Οι δυνατότητες είναι προβλέψιμες, αλλά βεβαιότητες δεν υπάρχουν. Εξάλλου, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι η ίδια η πρόβλεψη διαφοροποιεί την κατάσταση, μεταβάλλοντας τις δυνατότητες που διακυβεύονται. Οι προβλέψεις σας μπορούν να προκαλέσουν αυτό που έχετε προβλέψει. Μπορούν όμως και να επενεργήσουν έτσι ώστε όσοι είναι αντίθετοι σε εκείνο που προβλέπετε να πραγματοποιήσουν μεγαλύτερη προσπάθεια, προκειμένου να εμποδίσουν αυτό να συμβεί. Με αυτόν τον τρόπο είναι πιθανό η πρόβλεψή σας να οδηγήσει στην πράξη στο αντίθετο γεγονός σε σχέση με εκείνο που είχατε προβλέψει.
Σε μια πρόβλεψη ενυπάρχουν και οι δύο δυνατότητες. Είναι για παράδειγμα ολοφάνερο ότι η μαρξική πρόβλεψη της επανάστασης επηρέασε τον Λένιν και συνέβαλε έτσι στην επανάσταση στη Ρωσία. Αλλά, φυσικά, ισχύει και το αντίθετο, δηλαδή η μαρξική πρόβλεψη έκανε πιο σοβαρή την προσπάθεια του Μπίσμαρκ να αιφνιδιάσει τους Γερμανούς μαρξιστές. Μπορούμε επομένως να διαπιστώσουμε ότι οι προβλέψεις παίζουν έναν ρόλο και ότι μπορούν να παίξουν τον ρόλο τους με τον έναν τρόπο ή με τον άλλον. Και αν οι προβλέψεις μπορούν να παίξουν έναν ρόλο, τότε και οι ελπίδες μας και οι προσπάθειές μας παίζουν έναν ρόλο. […]
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας