Μια θαυμαστή τριάδα

Ο Λουίτζι Ρεϊτάνι είναι καθηγητής Γερμανικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ούντινε. Το ακόλουθο άρθρο του δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Il Sole 24 Ore.

Πίστευαν στην ελευθερία του ατόμου και στα δικαιώματα του ανθρώπου. Η Γαλλική Επανάσταση ήταν το κεντρικό γεγονός της ύπαρξής τους. Θα λατρέψουν τον Γκέτε, θα ενθουσιαστούν με τον Σίλερ, θα εξυψώσουν την αρχαία Ελλάδα της εποχής του Περικλέους σε ιδεώδες υπόδειγμα πολιτισμού. Θα έρθουν στον κόσμο στην καρδιά της Ευρώπης, στη ζώνη του Ρήνου και των παραποτάμων του, και όλοι τους την ίδια χρονιά, το 1770, σαν να ήθελαν να αναπαραστήσουν συμβολικά τον δεσμό ποίησης, μουσικής και φιλοσοφίας που συνιστά την ουσία της νεότερης γερμανόφωνης κουλτούρας.

Ο Φρίντριχ Χέλντερλιν (20 Μαρτίου), ο Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ (27 Αυγούστου) και ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν (16 Δεκεμβρίου): μια θαυμαστή τριάδα, της οποίας γιορτάζεται το 2020 σε όλο τον κόσμο η επέτειος των 250 χρόνων από τη γέννησή της.

Ηταν μια γενιά που ονειρευόταν. Ανακάλυπταν ότι ο κόσμος ήταν πιο ευρύς και ποικιλόμορφος από όσο νομιζόταν, από τα νησιά του Ειρηνικού που εξερεύνησε ο Τζέιμς Κουκ ώς τους κομήτες στον ουρανό, η τροχιά των οποίων έγινε δυνατό να προσδιοριστεί με πρωτόγνωρα μαθηματικά μοντέλα. Η διεύρυνση των οριζόντων επηρέαζε την ηθική, τις συμπεριφορές, τα ήθη. Στην παράδοση αντιπαρέθεταν την ορθολογικότητα. Σε μια κοινωνία δέσμια παλαιών κανόνων αντιπαρέθεταν την αναγεννητική δύναμη της φύσης. Στη στασιμότητα την κίνηση.

Δεν είχε μήπως ο άνθρωπος πραγματοποιήσει, με τα αερόστατα των αδελφών Μονγκολφιέ, το όνειρό του να πετάξει; Δεν επιβεβαίωνε η επιστήμη την ιδέα μιας ψυχής του κόσμου, που κρύβεται στον ηλεκτρισμό, στον μαγνητισμό, σε απροσδιόριστα ακόμα ρευστά στοιχεία; Καθώς αισθανόταν πρωταγωνίστρια μιας ιστορικής αλλαγής, αυτή η γενιά είχε αναπτύξει μιαν εξαιρετική εμπιστοσύνη στον εαυτό της και στις δυνατότητές της. Υποχρεώθηκε γρήγορα να συγκρουστεί με την αντίσταση του Παλαιού Καθεστώτος και με τις απογοητεύσεις της νέας γεωπολιτικής διάταξης. Ενώ έγιναν δεκτοί σαν απελευθερωτές, οι Γάλλοι στρατιώτες που τραγουδούσαν τη Μασσαλιώτιδα συμπεριφέρθηκαν όπως κάθε εισβολέας. Και ποιος ήταν αληθινά ο Ναπολέων; Ενας νέος Προμηθέας που ήρθε για να φέρει τη δάδα της ελευθερίας σε μια νέα κοινωνική τάξη ή ένας κοινός δικτάτορας; Η πιο φανερή έκφραση της δημιουργικής ιδιοφυΐας ή ένα άτομο κυριαρχούμενο από έναν σκοτεινό δαίμονα; Η συμβολική ενσάρκωση του «πνεύματος του κόσμου» ή ένα ατύχημα της Ιστορίας; Η ελπίδα μπορούσε γρήγορα να μετατραπεί σε αυταπάτη, ο ενθουσιασμός για το καινούργιο σε αγωνία για το παρόν.

Ερωτήματα, θέματα και ζητήματα που διατρέχουν σε μεγάλο βαθμό τα έργα του Χέλντερλιν, του Χέγκελ και του Μπετόβεν, γεννώντας ποιητικές εικόνες, μουσικές συνθέσεις, φιλοσοφικούς στοχασμούς. Και που διόλου τυχαία συγκλίνουν σε κοινά μυθολογήματα, όπως ακριβώς εκείνο του Προμηθέα, ή στην κεντρική θέση ορισμένων τόπων, όπως για παράδειγμα εκείνου της νύχτας που φωτίζεται από τη σελήνη, ο οποίος ανευρίσκεται σε κάμποσα ποιήματα του Χέλντερλιν, στην περίφημη «Σονάτα του Σεληνόφωτος» του Μπετόβεν καθώς και σε μια νεανική ποιητική σύνθεση του Χέγκελ αφιερωμένη στον φίλο του Χέλντερλιν. Αφού ακόμα και βιογραφικά οι δρόμοι του φιλοσόφου και του ποιητή συναντιούνται. Και οι δύο κατάγονται από το Δουκάτο της Βιρτεμβέργης και προορίζονται για εκκλησιαστική σταδιοδρομία. Γι’ αυτό σπουδάζουν στο Τίμπιγκεν, στο περίφημο θεολογικό του κολέγιο, και εκεί συμμερίζονται, μαζί με τον νεότερο Σέλινγκ, το πάθος για τον πανθεϊσμό του Σπινόζα. Ξαναβλέπονται έπειτα στη Φρανκφούρτη, οικοδιδάσκαλοι στα σπίτια της ανώτερης αστικής τάξης, αποφεύγοντας με αυτόν τον τρόπο να καταλήξουν σε κάποια ενοριακή εκκλησία της σουηβικής επαρχίας, και συζητούν για τον ιδεαλισμό του Φίχτε, τα μαθήματα του οποίου παρακολούθησε ενθουσιασμένος ο Χέλντερλιν στο Πανεπιστήμιο της Ιένας, για το σύνταγμα της Βιρτεμβέργης, για τις ιστορικές θρησκείες.

Πριν ακόμα ο Χέγκελ αρχίσει τη δική του ακαδημαϊκή διαδρομή και γίνει γνωστός, το 1807, με τη «Φαινομενολογία του πνεύματος», ο ποιητής φίλος του έχει αποκτήσει φήμη με το μυθιστόρημά του «Υπερίων» (1797-99) και ορισμένα ποιήματά του έχουν δημοσιευτεί χάρη στον Σίλερ. Στο μεταξύ ο Μπετόβεν έχει αφήσει στη Βόννη τον αλκοολικό πατέρα του και έχει βρει στη Βιέννη μια νέα πατρίδα, στην οποία εμφανίζεται ως ταλαντούχος πιανίστας και συνθέτης μιας εκρηκτικής μουσικής· μια ελπιδοφόρα σταδιοδρομία απειλούμενη από την αρχόμενη κωφότητα. Δύσκολο να τη γνώριζε ο Χέλντερλιν, παρά την αδιαμφισβήτητη μουσική του παιδεία (ο ποιητής έπαιζε φλάουτο και πιάνο), έτσι όπως είναι απίθανο και ο Μπετόβεν, που ήταν παθιασμένος αναγνώστης, να είχε ποτέ διαβάσει ένα ποίημα του Χέλντερλιν ή να είχε αναμετρηθεί με τα απαιτητικά κείμενα του Χέγκελ. Κι ωστόσο, οι τρεις τους όχι μόνον εκκινούν από τις ίδιες ιστορικές προϋποθέσεις, υποβάλλοντάς τες σε νέα επεξεργασία με την τέχνη και με τον στοχασμό, αλλά χαρακτηρίζονται από λογικές και δημιουργικές μεθόδους που θέτουν στο επίκεντρό τους τη σύγκρουση, την αντιπαράθεση των άκρων, των αντιθέτων. Αν η εγελιανή διαλεκτική θεωρεί ότι η ίδια η φυσική και ιστορική διαδικασία χαρακτηρίζεται από μια συνεχή κίνηση σύνθεσης μεταξύ δυνάμεων που υπερβαίνονται, εκμηδενιζόμενες και ταυτόχρονα διατηρούμενες, ο Μπετόβεν αλλάζει επαναστατικά τη μορφή της σονάτας ακριβώς με την ανάπτυξη αντιτιθέμενων μουσικών θεμάτων και ο Χέλντερλιν δημιουργεί μια ποίηση στην οποία η αντίθεση είναι το προϊόν της αρμονίας και η αρμονία της αντίθεσης. Το χιαστό σχήμα είναι η μορφή του ύφους και της σκέψης πάνω στην οποία βασίζεται ο αδιάκοπος πειραματισμός τους. Σίγουρα η μοίρα τους δεν θα μπορούσε να είναι πιο διαφορετική.

Ο Χέγκελ πεθαίνει το 1831, πρύτανης του Πανεπιστημίου του Βερολίνου, ενώ φιλονικούν όσοι ερμηνεύουν τη φιλοσοφία του ως υποστήριξη του πρωσικού κράτους με όσους αντίθετα συνεχίζουν να βρίσκουν στο έργο του τη φλόγα των ρεπουμπλικανικών ιδεωδών. Ο Μπετόβεν πέρασε τις τελευταίες μέρες του στη Βιέννη το 1827, εντελώς κουφός, είδωλο ενός μεγάλου κοινού. Ο Χέλντερλιν θα πεθάνει το 1843, αλλά εξαιτίας της δικής του τρέλας, αφού ήδη το 1807 είχε εμπιστευτεί τις θεραπείες του σε έναν ξυλουργό. Μόνον ο εικοστός αιώνας θα ανακαλύψει το μεγαλείο του, τοποθετώντας τον πλάι στον συνθέτη και στον φιλόσοφο. Είναι θεμιτό να βλέπουμε σε αυτές τις τρεις μεγάλες μορφές την πεμπτουσία της υψηλότερης γερμανικής κουλτούρας; Σίγουρα, αν εξετάσουμε την εξωτερική όψη της βιογραφίας τους και την επίδραση που άσκησαν στη συγκρότηση ενός πολιτιστικού κανόνα στη Γερμανία, με όλες τις αναπόφευκτες εργαλειοποιήσεις. Ο Μπετόβεν όμως, ο οποίος υπογράμμιζε τη βελγική καταγωγή των προγόνων του και αισθανόταν γεννημένος σε μια μεθοριακή γη, έβλεπε τον Κερουμπίνι και τη μουσική Γαλλία ως μοντέλο, ενώ ο Χέλντερλιν, στο μυθιστόρημά του «Υπερίων», περιγράφει τους Γερμανούς ως τους βάρβαρους της νεωτερικότητας. Οσο για τον Χέγκελ, αυτός παρακολουθεί κανονικά τον αγγλικό Τύπο και δεν παύει να καλλιεργεί φιλίες με τη Γαλλία. Ολοι τους βρίσκονται σε διαφωνία μάλλον παρά σε αρμονία με τον κόσμο τους. Ισως όμως ακριβώς αυτό καθιστά σήμερα τα έργα τους τόσο ζωντανά και επίκαιρα.