Το παραμυθόδραμα με τη μαεστρία Λιβαθινού

Εχει πολλούς λόγους να χαίρεται και να γιορτάζει ο σκηνοθέτης -και προσφάτως ακαδημαϊκός- Στάθης Λιβαθινός, την πολύχρονη παρουσία του στο ελληνικό θέατρο. Και σαν κέρασμα σε αυτή τη γιορτή επέλεξε για φέτος να προσφέρει στο κοινό μια ακόμη επίδειξη της δεξιοτεχνίας του στο ανέβασμα ενός απλού στη σύλληψη μα εξαιρετικά απαιτητικού στην παρουσίασή του έργου. Η παραμυθένια «Τουραντό» μοιάζει με τις περίπλοκες μηχανικές κατασκευές του 18ου αιώνα, της φινέτσας, της λεπτότητας και ακρίβειας στους χειρισμούς, που ήταν σε θέση να δημιουργήσουν μαγικές εντυπώσεις στους θεατές της εποχής τους. Είναι έργο εντυπώσεων, κοντά αισθητικά στο ροκοκό, φτιαγμένο όχι για άλλο λόγο, παρά για να εντυπωσιάσει με τη μαστοριά και την εικόνα του.

Η αλήθεια είναι πως για πολλούς σήμερα ο συγγραφέας της «Τουραντό», ο Κάρλο Γκότσι, αποτελεί μάλλον «τον κύριο δίπλα» στον Γκολντόνι. Μα ποιος μπόρεσε ποτέ να τα βάλει με τις βουλές της Ιστορίας; Στην πραγματικότητα, ο Γκότσι ήταν στην εποχή του το ίδιο αν όχι σημαντικότερος του συναδέλφου του, με τη διαφορά ότι αυτός έκανε άλλες επιλογές από εκείνον: Ο Γκότσι ζητούσε από την ιταλική κωμωδία να σταθεί στις ρίζες της, ώστε να λάβει χυμούς από τη ζωντανή «ιταλική» πηγή της: την κομέντια ντελ άρτε. Αντίθετα, ο Γκολντόνι της ζήτησε να προχωρήσει μπροστά στο μονοπάτι του Μολιέρου, για να υψώσει το παλκοσένικό της ως το ύψος του καθημερινού ανθρώπου. Τα υπόλοιπα είναι, όπως ξέρουμε, Ιστορία.

Μα από τα έργα του Γκότσι, να τουλάχιστον ένα, η «Τουραντό», που του χάρισε την πολυπόθητη αναφορά στις σελίδες του μέλλοντος. Κάποιο δικό του παραμυθόδραμα, ανασυρμένο από τη συλλογή του Croix, πλασμένο με στοιχεία της κομέντια, έφτασε γρήγορα στα χέρια του μέγα Σίλερ κι από εκεί στο γερμανικό κοινό. Και κάπως έτσι η «Τουραντό» γνώρισε τη δόξα, ειδικά όταν τοποθετήθηκε στο περιβάλλον για το οποίο εξαρχής ίσως ήταν προορισμένη: στον ονειρικό κόσμο της Οπερας.

Αφηγείται μια ιστορία μακρινή και παλιά, «παλιά» από την άποψη πως αφορά μια «προ-αποικιοκρατική» Ευρώπη. Τότε που το ταξίδι σε μακρινά μέρη έφερνε στον νου νέους κόσμους, πρωτόγνωρα αισθήματα και τη βαθιά επιθυμία για επαφή με ό,τι ανοίκειο. Αυτός είναι ο κόσμος της Τουραντό, της Κινέζας πριγκίπισσας που θέλει να αποφύγει τον γάμο, έχοντας μάλιστα βρει έναν «βάρβαρο» τρόπο για να απορρίπτει τα προξενιά που της στέλνουν: θέτει στους υποψήφιους μνηστήρες δυσεπίλυτα αινίγματα… Και, όπως είναι γραμμένο, όταν κάποιος λανθάνει στις ερωτήσεις της Κινέζας αυτής Σφίγγας, τον περιμένει ο θάνατος...

Αλλά ας μην ανησυχούμε διόλου! Ιδού που καταφθάνει στο βασίλειο ο αντίστοιχος Οιδίποδας του παραμυθιού, ο γοητευτικός Τάταρος Καλάφ, με τη μορφή εκπεσόντος πρίγκιπα, ο οποίος φέρει την ανωτερότητα ιππότη στη θωριά και τη λεπτότητα ευγενή στους τρόπους. Αυτός είναι που θα καταφέρει και τα αινίγματα να λύσει κι άλλα με τη σειρά του να θέσει και να κατακτήσει στο τέλος όχι μόνο τον νου αλλά και την καρδιά της πριγκίπισσας… Διάφορα άλλα πρόσωπα -κάποια από τα οποία εξακτινωμένα από τις βενετσιάνικες πλατείες στις κινεζικές αυλές- κι άλλοι έρωτες μυστικοί και φανεροί και μπερδέματα, αναποδιές και συμπτώσεις συνθέτουν το σκηνικό της παραμυθένιας ρομαντικής φάρσας του Γκότσι. Εχοντας βέβαια στο κέντρο τον Ερωτα, τον κάπως μπερδεμένο στην αρχή και εκτός των οικείων υδάτων, μα τον τελικά πανταχού παρόντα και τα πάντα πληρούντα.

Είναι μια όμορφη και διασκεδαστική ιστορία -και σήμερα ο διασκεδαστικός χαρακτήρας της ακουμπά το ελαφρύ του χέρι πάνω μας παρηγορητικά. Μόνο που το παραμύθι της «Τουραντό» διόλου δεν σημαίνει αφέλεια. Σημαίνει μάλλον ισορροπία μεταξύ σκηνής και πλατείας, μεταξύ ενός και άλλου προσωπείου, μεταξύ γέλιου και μελαγχολίας. Η Τουραντό μάλιστα διαβάζεται σήμερα σαν γυναίκα που παλεύει για την αυτοδιάθεσή της, σήμερα αντιλαμβανόμαστε στην εικόνα της στοιχεία μιας δύναμης που ίσως κάποτε να μην μας ήταν τόσο ορατά.

Δίνει από την άλλη, όπως είπαμε, μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για επίδειξη δεξιοτεχνίας του σκηνοθέτη στη σύνθεση. Εδώ μάλιστα συμβαίνει το εξής: τα 25 χρόνια από την ίδρυση της ομάδας του έφερε στη σκηνή ξανά παλιότερους συνεργάτες του σε αγαστή συνεργασία με νεότερους συναδέλφους τους. Και αυτό είναι που μεγεθύνει την αίσθηση της βιρτουοζιτέ, του επαγγελματισμού, της μετάδοσης της εμπειρίας με την ώσμωση μεταξύ γενεών.

Το βασικό όπλο της παράστασης αφορά ασφαλώς τη μετάφραση του Στρατή Πασχάλη, την έμμετρη και ρυθμική, τη χαρίεσσα και παιχνιδιάρικη, την μπριόζα στον κοντό στίχο της -που κάνει τον νου να γυρνάει στο σεξπιρικό εκείνο επίτευγμα των ίδιων πάνω κάτω συντελεστών, σκηνοθέτη και μεταφραστή, στην πάλαι ποτέ Πειραματική Σκηνή του Εθνικού, με το «Αγάπης, Αγώνας, Αγονος».

Επειτα είναι η ίδια η σκηνή της Κεφαλληνίας που ακουμπά σχεδόν στους θεατές της. Εδώ η Ελένη Μανωλοπούλου έστησε ένα πληθωρικό σκηνικό με την πλατφόρμα του κινεζικού θεάτρου, τα νούφαρα στη μέση, τη διαφάνεια των βουνοσειρών παραπίσω (απ’ όπου ακούγεται ο μουσικός Μιχάλης Κωτσόγιαννης και τα ωραία τραγούδια του) και στη μια άκρη τις νεκροκεφαλές των μνηστήρων να θυμίζουν το σκοτεινό πηγάδι του παραμυθιού. Αυτή η υλοποίηση κάνει τους ηθοποιούς να ακροβατούν στο χείλος της πλατείας, με κίνδυνο το κάθε άλμα να τους φέρει εκτός σκηνής. Η παράσταση αποκτά έτσι τον χαρακτήρα ακροβατικού, τη σωματική έκρηξη που συμβαίνει σε κλειστό και στενό χώρο.

Το άλλο που προσέφερε η Μανωλοπούλου είναι το κουστούμια της. Τα οποία μάλιστα, λόγω της εγγύτητας που προαναφέραμε, μπορούμε να τα χαρούμε από κοντά, σε όλες τις κεντητές και χρυσοποίκιλτες λεπτομέρειές τους. Κοστούμια που υπερβαίνουν τον μέσο όρο της λιτοδίαιτης θεατρικής μας συνήθειας και φτάνουν στο μεγαλείο της Οπερας. Συνεργός σε αυτό και ο θαυμάσιος φωτισμός του χώρου από τον Αλέκο Αναστασίου.

Εδώ ανήκει βέβαια και το εικαστικό μέρος της παράστασης στο οποίο επίσης οφείλουμε να σταθούμε. Περιλαμβάνει ένα γυάλινο κουτί, εντός του οποίου στέκει το «έκθεμα» της Τουραντό, έτοιμο να υποδεχθεί το αδιάκριτο, προσβλητικό βλέμμα μας πάνω της. Σε αυτό το κελί της ηδονοβλεπτικής προσέγγισης της θηλυκότητας, η Πολυξένη Παπακωνσταντίνου γίνεται στην ουσία η φυλακισμένη των κοινωνικών προσδοκιών μιας ηρωίδας που έχει επιλέξει να μετατρέψει την αόρατη φυλακή της σε εσωτερική εξορία. Είναι όμως τα αόρατα χαρίσματά της -όπως η ευφυΐα της- εκείνα που την καθιστούν γοητευτική, ξεχωριστή και τόσο επικίνδυνη. Ο Καλάφ του Βασίλη Ζαφειρόπουλου έρχεται από μακριά για να φέρει την ευγένεια του αρχικού βασιλικού οίκου αλλά και της πτώσης του. Ο ηθοποιός έχει την εκρηκτικότητα της ηλικίας του, που στο θέατρο, όταν αναβλύζει, γονιμοποιεί. Ο Νίκος Καρδώνης επιδίδεται σε ρεσιτάλ μεταμόρφωσης, άλλοτε σαν αυτοκράτορας πατέρας της Τουραντό κι άλλοτε σαν ξεπεσμένος πατέρας του Καλάφ. Κι η μεταμόρφωσή του αυτή δεν είναι μόνο εξωτερική, αλλά εσωτερική και πηγαία. Στέρεος συνεργάτης του Καλάφ, ο Βαράχ του Φοίβου Μαρκιανού, η Μαρία Σαββίδου εμπλέκει στο ίδιο σώμα την «αστή» Σκιρίνα με τον σκηνικό δαίμονα της κομέντια. Εξαιρετικό δίδυμο ο Πανταλόνε του Αρη Τρουπάκη και ο Ταρτάλια του Βασίλη Ανδρέου κι οι δύο προερχόμενοι από το θέατρο όπου η μάσκα επικρατεί του ρόλου. Δίπλα σε αυτούς και άλλοι νεότεροι: Η Βαλέρια Δημητριάδου, ο Βασίλης Ζαφειρόπουλος, η Ειρήνη Λαφαζάνη, ο Φοίβος Μαρκιανός, η Πολυξένη Παπακωνσταντίνου. Δημιουργούν μια ομάδα και έναν θίασο, ένα σύνολο δηλαδή καλλιτεχνών, που τελεί υπό Διόνυσον.

Ειδική αναφορά τέλος στο πρόγραμμα της παράστασης, την ολοένα και σπανιότερη πλέον εκδήλωση μιας καλλιτεχνικής προσπάθειας που ολοκληρώνεται με την μετάφραση του Στρατή Πασχάλη και το κατατοπιστικό επίμετρο της καθηγήτριας θεατρολογίας Ελίνας Νταρακλίτσα για το θέατρο του Γκότσι και την εποχή του.