Το χάρισμα να ανανεώνεσαι εντός του ύφους σου

Είναι ίσως νωρίς να βγάλουμε συμπεράσματα, μα υπάρχουν ενδείξεις ότι η φετινή Επίδαυρος θα είναι ιστορική. Η προηγούμενη παράσταση της «Ορέστειας» οδήγησε σε θρίαμβο και η εν γένει προσέλευση του κόσμου στις μέχρι τώρα παραγωγές δείχνει ότι το αργολικό θέατρο συγκεντρώνει το ενδιαφέρον σε βαθμό που είχαμε να δούμε αρκετά χρόνια. Μακάρι οι θετικές προγνώσεις να επαληθευτούν στη συνέχεια. Είναι φανερό ότι ο κόσμος αναζητά ένα κέντρο, μια συνιστώσα που να συνθέτει και να οδηγεί την πορεία του. Κι η Επίδαυρος επιτελεί αυτόν τον σκοπό.

Η συνέχεια του προγράμματος μας φέρνει τον «Πλούτο» του ΚΘΒΕ, που στο τιμόνι έχει (σκηνοθεσία και δραματουργία) τον Γιάννη Κακλέα, έναν πλέον από τους πιο τακτικούς επισκέπτες της Επιδαύρου κυριολεκτικά και του Αριστοφάνη μεταφορικά. Το πλέον ενδιαφέρον με τον Κακλέα είναι πως έχει την ίδια ικανότητα να εκπλήσσει ακόμη και εντός της ιδιοσυγκρασιακής και αναγνωρίσιμης τεχνοτροπίας του. Δεν έχεις καμιά αμφιβολία για το τι θα δεις στις παραστάσεις του, σχεδόν προβλέπεις το σύμπαν που θα στηθεί μπροστά σου. Κι όμως να και πάλι που κατορθώνει να σε παρασύρει στο σύμπαν του, στη δική του, μαγική, χορογραφία.

Επισκέπτεσαι ας πούμε την Επίδαυρο για τον «Πλούτο» και τι βλέπεις στη σκηνή; Τι άλλο; Τον «τυπικό» για τον σκηνοθέτη και για το σκηνογραφικό άλτερ έγκο του, Μανώλη Παντελιδάκη, μετα-βιομηχανικό ερειπιώνα. Μα, πάλι αυτό; Διόλου δεν είναι έτσι! Είναι, αν θέλετε, μια ακόμη απόδειξη της καλλιτεχνικής τους προσωπικότητας (η οποία διόλου δεν κάμπτεται από τη διάθεση άλλων να προσαρμοστούν στο γύρω τοπίο). Είναι από την άλλη το χάρισμα να ανανεώνονται εντός του ύφους τους με τρόπο ώστε κάθε νέα παράσταση να γίνεται νέο κεφάλαιο του ίδιου βιβλίου. Οπως και να ’χει, το εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο της... Πειραιώς που στήθηκε στην Αργολίδα, με τα πεσμένα γράμματα στην πόρτα να παραπέμπουν σε κάποια πάλαι ποτέ ακμή της «Αθήνας», τα σημεία του εξπρεσιονισμού που δημιουργούν την ατμόσφαιρα μιας κακόφημης συνοικίας και αυτά τα λευκά έπιπλα που ξεπροβάλλουν από την ορχήστρα σαν κτερίσματα της Ιφιγένειας Αστεριάδη και της αιώνιας λιακάδας του Τεχνοχώρου της... Ολα αυτά είναι μέρη της μίας παράστασης που διαδραματίζεται στο διηνεκές, προεκτείνοντας τον εαυτό της στον χρόνο. Σε αυτό άλλωστε οφείλουμε τη φωνή του σκηνοθέτη που παρέμεινε από την αρχή μέχρι σήμερα ευκρινής, ακόμα και στον θόρυβο των προηγούμενων δεκαετιών. Σήμερα η φωνή αυτή καταπιάνεται με τον «Πλούτο», κάνοντας αυτό που στο βάθος πάντα κάνει: μια παράσταση από νέους για νέους. Που τα λέει -όπως κι αυτοί- έξω από τα δόντια: Το πρόβλημα της «Αθήνας» ραπάρουν. Είναι η εσωτερική, πολιτειακή και ηθική παρακμή της.

Ως γνωστόν ο «Πλούτος» είναι ένα παραμύθι για το πώς σε μια ρημαγμένη πόλη κληρώθηκε ξαφνικά ο πρώτος λαχνός του... λαχείου. Ο ίδιος ο θεός του χρήματος καταφτάνει εκεί, φιλοξενείται, γιατροπορεύεται και χαρίζει σε όλους (στους «δικούς μας», δηλαδή) το μάννα εξ ουρανού. Χαράς ευαγγέλια λοιπόν καθώς το χρήμα φτάνει πια σε όλους, όχι μόνο θαυματουργά αλλά, κυρίως, άκοπα.

Μα αυτό δεν είναι ακριβώς η «ουτοπία» που θέλουμε – απέχουμε πολύ ακόμη από εκεί. Πρόκειται ακόμη για μια από τις περίφημες ονειροφαντασίες του φτωχού, για τα φαντασιακά συστήματα αποσυμπίεσης της μιζέριας του που εξελίσσονται κάποτε στη χώρα του Cocagne ή φτάνουν μέχρι τον λαμπερό κόσμο του Λας Βέγκας. Για να φτάσει όμως αυτό το παραμύθιασμα να γίνει αληθινή «ουτοπία» θέλει ακόμα πολλά. Θέλει να κρατάει το αντίβαρο του πλούτου η συνείδηση της εγκράτειας, της ανάγκης, ακόμα και της ανέχειας, που διατηρεί στον χορτασμένο τη μνήμη της παλαιάς στέρησης και προειδοποιεί για το μέλλον. Θέλει, με άλλα λόγια, σπουδαία πολιτική και προσωπική καλλιέργεια για να διαχειριστεί κανείς τον έτοιμο Πλούτο.

Μα τα λέει όλα αυτά ο Αριστοφάνης;... Είναι το ερώτημα που απασχολεί γενιές δημιουργών που καταπιάνονται με το έργο του. Για να είμαστε ειλικρινείς λίγα λέει από όσα εμείς, -από τη θέση της εκπληρωμένης προφητείας – διαπιστώνουμε ότι υπονοεί. Μα υπάρχουν έστω έτσι, ως υπόνοιες, στον «Πλούτο» τα εργαλεία και μηνύματα μιας σκέψης που οδηγεί στη διάρρηξη του ιστορικού κελύφους του. Δεν βρίσκουμε τα δικά μας «κείμενα» στα αρχαία κείμενα αλλά τις ρίζες τους.

Αυτό μας δίνει την αιτιολόγηση της ελεύθερης, της σχεδόν αποδεσμευμένης εκδοχής του «Πλούτου» που είδαμε από το ΚΘΒΕ. Το πρόγραμμα γράφει «ελεύθερη απόδοση» του σκηνοθέτη, μα θα ήταν καλύτερο να μιλάμε εδώ για μια παράσταση «εμπνευσμένη» από τον Αριστοφάνη. Δεν είναι η μόνη. Εχω μιλήσει εδώ και καιρό για μια νέα τάση γύρω από τον αρχαίο κωμικό που από την παλιότερη παραποίηση έχει περάσει πια στην ποιητική του απόδοση -από μια άποψη και οι δύο προσεγγίσεις απιστούν στο πρωτότυπο μα η δεύτερη το κάνει με διαφορετικά κίνητρα, άλλα μέσα και ευγενέστερους νομίζω σκοπούς από την πρώτη.

Εδώ, με αφορμή τον «Πλούτο», μιλάμε για εμάς τους ίδιους ως ποιητικά υποκείμενα του χρόνου και της πόλης μας. Το γέλιο δεν περισσεύει σε αυτόν τον Αριστοφάνη, κι όταν εκμαιεύεται μοιάζει πια κάπως πικρό. Από τις παραστάσεις του εκπηγάζει ένα χαμόγελο βγαλμένο από κάποιο γλυκό μα και ξεθωριασμένο όνειρο. Νομίζω λοιπόν πως ο γνωστός πληθωρισμός του Κακλέα, με ένα σωρό καλλιτέχνες (Χατζηφραγκέτα, Nalyssa Green, Τελευταίος Καλεσμένος) να ενδυναμώνουν τη φωνή του και μια ιστορικό (Μαρία Ευθυμίου) να δίνει στην Παράβαση την προοπτική του ζητήματος που απασχόλησε την ανθρωπότητα από την αρχή της πορείας της (με δυο λόγια, μπορεί ο πλούτος να φέρει τη σωτηρία;) οδηγεί εκεί: Σε ένα επί σκηνής όνειρο που γίνεται εφιάλτης. Με έναν χαμένο Πλούτο που φτάνει σε μια πόλη χαμένη στα αδιέξοδά της. Με έναν Πλούτο αρχικά ρακένδυτο που ξεγυμνώνει μια κοινωνία με ηθικά, αισθητικά και πνευματικά ράκη.

Ενα ακόμη στοιχείο που διατηρούν οι παραγωγές του Κακλέα είναι πως προβάλλουν σταθερά τον ηθοποιό ως πρωταγωνιστή, ακόμα και εντός της τόσο «σκηνοθετημένης» εικόνας τους. Ο Μάνος Βακούσης κουβαλά στον δικό του Χρεμύλο τη συνείδηση μιας γενιάς που ξεκίνησε με τις καλύτερες προθέσεις για τα παιδιά της κι όμως, άθελά της, χρεώθηκε την κατασκευή και κατάρρευση του μεγαλύτερου ψέματος. Ο Γιάννης Σύριος παίζει τον Καρίωνα, που δεν είναι πια δούλος αλλά ο «γιος» του Χρεμύλου -αναρωτιέμαι μήπως παρά την αλλαγή διατηρείται η αρχική συνθήκη μεταμφιεσμένη στη «δουλεία» της νέας γενιάς. Ο Χορός πάλι είναι η παρέα του «γιου» (Αναστασία Κελέση, Χριστίνα Μπακαστάθη, Φαμπρίτσιο Μούτσο, Γιάννης Τομάζος, Χρήστος Τσάβος), νέα παιδιά ατίθασα και καθ’ όλα προικισμένα, μα και τόσο χαμένα στα όνειρά τους. Ο Αλέξανδρος Ζουριδάκης ερμηνεύει τον Πλούτο άγνωρο της εξουσίας του κι αμέτοχο των συνεπειών της. Ενα άλλο εύρημα του σκηνοθέτη θέλει την Πενία να διασπάται σε τέσσερις ηθοποιούς (Πολυξένη Σπυροπούλου, Χρυσή Μπαχτσεβάνη, Κλειώ Δανάη Οθωναίου και Αννα Ευθυμίου) και να παρουσιάζεται σαν θετική μορφή, ντυμένη στα λευκά. Δεν είναι λοιπόν η ίδια, αλλά ο τρόπος που την αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι που τρομάζει σε αυτήν. Οι υπόλοιποι ηθοποιοί συνθέτουν τον συμφερτό των πολιτών που δεν έχουν δικαιωθεί αλλά ρημαχθεί από τον τόσο Πλούτο. Μια παρέλαση ηλιθίων και κακόγουστων που άφησαν πίσω τους τον παλιό εαυτό για να ανακαλύψουν έναν άλλο χειρότερο, αν και ντυμένο στα χρυσάφια: Αλεξάνδρα Παλαιολόγου (Ελπινίκη), Φαίη Κοκκινοπούλου (Αρχιδάμεια), Ελένη Μισχοπούλου (Λυσιμάχη), Δημήτρης Μορφακίδης (Ελπήνωρ), Φωτεινή Τιμοθέου (Λευκοθέα), Γιάννης Τσεμπερλίδης (Αρτεμίδωρος), Θάνος Φερετζέλης (Καλλισθένης), Γιάννης Χαρίσης (Θρασύμαχος και Αρχιερέας), Μαίρη Ανδρέου (Αερόπη), Δημήτρης Διακοσάββας (Κλεώνυμος).

Βρήκα θαυμάσια τα κουστούμια της Ηλένιας Δουλαδίρη, όπως και τη μουσική του Βάιου Πράπα –από τα εμφατικά στοιχεία της παράστασης. Το πλέον περίεργο είναι πως εμείς διαβάζουμε τον «Πλούτο» ανάποδα, έχοντας διαπιστώσει πού οδηγούν τα οφέλη του. Αντί αυτός να βρει το φως του, άλλοι το χάνουν εξαιτίας του. Ο «Πλούτος» του ΚΘΒΕ είναι η προειδοποίηση που ακούγεται ξανά για όλους.

Και μια κάπως ξεχωριστή αναφορά: Στον κύριο Μιχάλη Ελευθερίου, που επιμελήθηκε, όπως έμαθα, τους αγγλικούς υπέρτιτλους της Επιδαύρου... Μια πραγματικά εμπνευσμένη -και σε στίχο- μεταφορά του ελληνικού κειμένου της παράστασης.