Πενήντα χρόνια ασκητικής έρευνας για τρεις ώρες ιστορικής παράστασης

Δεν είναι η ίδια η επιτυχία της «Ορέστειας» του Εθνικού και του Θόδωρου Τερζόπουλου που αποτελεί είδηση, όσο το μέγεθός της που φτάνει στο επίπεδο ιστορικού γεγονότος. Κατάμεστο το κοίλον υποδέχτηκε την παραγωγή του Εθνικού, φέρνοντας στον σκηνοθέτη την αναγνώριση που το θέατρο του όφειλε ούτως ή άλλως. Στη λήξη της δικής του «Ορέστειας» τιμήσαμε χειροκροτώντας όρθιοι πενήντα χρόνια αδιάλειπτης έρευνας, τόσο γόνιμης και αναγνωρισμένης ώστε να μιλούν διεθνώς πια για «ύφος» μα και για «Σχολή» Τερζόπουλου.

Το περίεργο είναι ότι για όσους έχουν παρακολουθήσει την πορεία του ο Τερζόπουλος δεν υπήρξε ποτέ ένας «συστηματικός» καλλιτέχνης. Αντίθετα οι ρίζες και η διαδρομή του παραμένουν βυθισμένες στο «ερευνητικό» θέατρο ή -για να το θέσω σαφέστερα- στο θέατρο που γίνεται αντιληπτό, αισθητό και συμμετοχικό μέσω διεργασιών σχεδόν σωματικών. Είναι το θέατρο που θέλει να ξαναβρεί το χαμένο -ή το κομμένο- νήμα ανάμεσα στις χθόνιες αναφορές του σώματος και στον παράλογο κόσμο που το περιβάλλει και αυτό δεν μπορεί να γίνει παρά μέσω της ενεργοποίησης των μύχιων ερεθισμάτων μας απέναντι στον φόβο, το πάθος, το ένστικτο και την άγρια σκέψη. Το ταξίδι προς τον «Διόνυσο», προς τη βαθιά, άγρια και ασάλευτη φύση μας, είναι στην πραγματικότητα το αίτημα της διεθνούς πρωτοπορίας για ένα θέατρο πολιτικό και λαϊκό, μακριά από τη διανόηση και τον κώδικα της αστικής τάξης, αίτημα που ο Τερζόπουλος ακολούθησε και καλλιέργησε σε όλη την πορεία του.

Σήμερα που η Επίδαυρος απένειμε στον σκηνοθέτη τα εύσημά της, είναι δύσκολο να θυμηθούμε πως για χρόνια ο Τερζόπουλος δούλεψε αν όχι στο περιθώριο τουλάχιστον στο απόκεντρο της δημόσιας προσοχής, εγκατεστημένος σε επικίνδυνη και ερεβώδη περιοχή της τέχνης του με λίγους και αφοσιωμένους φίλους. Το να ασχοληθεί ένας ηθοποιός με τη μέθοδό του σήμαινε πως θα έμενε για καιρό εκτός σιναφιού, επικεντρωμένος σε μια έκφραση που λίγα θα του πρόσφερε στη συνέχεια της καριέρας του στο αστικό θέατρο. Και να τώρα -ποιος το περίμενε- που μύριοι θεατές έσπευσαν στην Αργολίδα για να χειροκροτήσουν τον δάσκαλο και τους μαθητές του -και τους μαθητές των μαθητών του- με αφορμή την «Ορέστεια» μα έχοντας σαν αληθινό λόγο την αναγνώριση της πολύχρονης δοκιμασίας του(ς). Είναι χαρά για μας που το βλέπουμε, όπως θα είναι φαντάζομαι και βάλσαμο για τους ίδιους.

Μα ας επιστρέψουμε στην «Ορέστεια» του Τερζόπουλου. Που ας προχωρά μπροστά από τον έναν φόνο στον επόμενο, για το δικό του βλέμμα η αληθινή της πορεία είναι προς τα πίσω, από τον «Αγαμέμνονα» προς τις «Χοηφόρες» και τις «Ευμενίδες», όμοια όπως στα αστυνομικά μυθιστορήματα όσο προχωρούμε προς τα εμπρός στην υπόθεση, τόσο πηγαίνουμε πίσω, στα αίτια του εγκλήματος. Στο τέλος φτάνουμε για να δούμε την αλήθεια, τη ρωγμή και την ατέλεια του συστήματος, από τα οποία ξεκινούν τα πάντα, τα εγκλήματα και η λήθη τους, η έλλειψη δικαιοσύνης, η (διόλου μοιρολατρική) επανάληψη του ίδιου σφάλματος. Από τον πρώτο φόνο μέχρι τον τελευταίο υπάρχει κάτι στην «Ορέστεια», το ανολοκλήρωτο ή αδικαίωτο, μια Ερινύα που λησμονημένη κυκλοφορεί ακόμη αναμεσά μας, ζητώντας το δίκιο που της αναλογεί.

Ποιος το ξέρει αυτό πριν από εμάς; Ο Φρουρός του παλατιού, ο καθημερινός ανθρωπάκος που στέκει τρεμάμενος στο κατώφλι της τραγωδίας, βασανισμένος από μύγες (επίκληση στον Σαρτρ;) που τυραννούν τον ίδιο και τις Μυκήνες. Πρόκειται για έναν Αγγελο της Ιστορίας με τη μορφή του πιο άσημου θύματός της και ο Τάσος Δήμας αναλαμβάνει τον ρόλο μέσα από ένα σώμα που ξέρει, αν και δεν μπορεί να μιλήσει. Ακολουθούν οι άλλοι. Η εμφάνιση πρώτα της Κλυταιμνήστρας, με τη Σοφία Χιλλ να παρουσιάζει με δόσεις σάτιρας την άρρητη τυραννία, τη διπρόσωπη εξουσία, τη βασιλική καταπίεση. Ο Αγαμέμνων του Σάββα Στρούμπου έπειτα, που επιστρέφει στη χώρα πατώντας κυριολεκτικά επί πτωμάτων, καθώς το κόκκινο χαλί που του στρώνει η Κλυταιμνήστρα σχηματίζεται στην πραγματικότητα από τα μέλη του Χορού. Ανάμεσά τους η άμοιρη Κασσάνδρα της Εβελύν Αουοάντ, που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή, όχι γιατί μιλάει μια γλώσσα αλλοεθνή, αλλά και γιατί η γλώσσα της δεν αφορά τον έξω αλλά τον μέσα κόσμο, τον κόσμο της ενοχής και της πικρής αλήθειας. Αυτή η Κασσάνδρα δεν προφητεύει αλλά προλέγει, διαπιστώνοντας τα μελλούμενα και την ίδια τη προσχεδιασμένη εκτέλεσή της.

Προχωράμε έτσι παραπίσω στις «Χοηφόρες», στα αίτια του εγκλήματος, βλέποντας αυτή τη φορά τον Ορέστη του Κώστα Κοντογεωργόπουλου με ένα σώμα που πάλλεται σαν ανδρείκελο της αποστολής του. Συναντά την εξίσου ηλεκτρισμένη Ηλέκτρα της Νιόβης Χαραλάμπους και οι δυο τους ενώνονται σε στήλη εκδίκησης και ζωντανή χοή προς τον δολοφονημένο πατέρα. Κι όμως αυτοί οι δύο νέοι κλείνονται αυτούσια στον τάφο του νεκρού βασιλιά, ζωντανοί-νεκροί και οι ίδιοι. Λίγο μετά ο Ορέστης με την βοήθεια του Πυλάδη του Κωνσταντίνου Ζωγράφου εκτελεί τη μητέρα του χωρίς στην πραγματικότητα να την έχει δει ποτέ –άλλωστε στο μαχαίρι του και στο μαχαίρι που κρατάνε τα μέλη του Χορού δεν βρίσκεται η δικαίωση, όπως πιστεύουν, αλλά το αδικαίωτο έγκλημα.

Και έτσι φτάνουμε στις «Ευμενίδες», στο τέλος της τριλογίας και την πηγή της. Είναι η στιγμή που ο Τερζόπουλος θα φέρει στη σκηνή της Επιδαύρου τον παλιό πολιτικό εαυτό του. Μέχρι εκείνη τη στιγμή έχουμε δει παράλληλα με την «Ορέστεια» τον απολογισμό της πορείας του, τη ρετροσπεκτίβα της διαδρομής του, προχωρώντας μάλιστα κι εδώ αντίστροφα, από την αρχική «ιψενική» Κλυταιμνήστρα της Χιλλ μέχρι τις περίφημες «Βάκχες» του ‘86 στην κίνηση της Προφήτισσας από την Αννα Μαρκά Μπονισέλ.

Εδώ λοιπόν, στην αφετηρία του Κακού, έρχεται ο Απόλλωνας με το γκέστους της ελιτίστικης αταραξίας από τον Νίκο Ντάση, προσπαθώντας να συγκρατήσει τις Ερινύες που πέφτουν στον Ορέστη για να τον κατασπαράξουν. Θα είναι όμως η Αθηνά της Αγλαΐας Παππά, δυναμική μα και αμφιλεγόμενη εξουσιαστική παρουσία, που θα επιτύχει τελικά την απαλλαγή του, έστω και χωρίς να επιβάλει την πλήρη ισορροπία. Γιατί οι Ερινύες του Τερζόπουλου δεν μεταλλάσσονται σε Ευμενίδες. Συνεχίζουν να υπάρχουν σαν σκιές μιας κατά τα άλλα φωτεινής δημοκρατίας. Μία από αυτές μάλιστα παραμένει στην ορχήστρα την ώρα που οι άλλες, νικημένες και υποταγμένες, εξέρχονται σκυφτές από την Πάροδο. Είναι αυτό η πολιτική λύση που επιθυμούμε; Σε ένα τολμηρό Coup de théâtre από τα μεγάφωνα του θεάτρου ακούγεται η αλήθεια: ο θεσμός που υπηρετούμε δεν είναι ο Αρειος Πάγος της αισχύλειας «Ορέστειας», αλλά το Χρηματιστήριο Αξιών. Και οι χθόνιες Ερινύες ξυπνούν ξανά νοερά στο άκουσμα της δολοφονίας χιλιάδων αθώων επί Γης. Ετσι ο Τερζόπουλος επιστρέφει πίσω στον δάσκαλο Μπρεχτ και το πολιτικό θέατρο. Η δική του «Ορέστεια» ξεκινά από τον αρχαίο μύθο για να εκβάλλει στο δέλτα της βαλτώδους σημερινής πραγματικότητας.

Η Επίδαυρος γέμισε από τους μαθητές του Τερζόπουλου που μπόρεσαν να σημάνουν τους ρόλους τους με σωματικές υπερβάσεις, όπως η διπλή φωνή της Κλυταιμνήστρας ή το συνεχές τρέμουλο του Ορέστη. Κοντά στους ηθοποιούς που αναφέρθηκαν, η Τροφός της Ελλης Ιγγλίζ, ο Αίγισθος του Δαυίδ Μαλτέζε, ο Κήρυκας του Ντίνου Παπαγεωργίου και ο Οικέτης του Αλέξανδρου Τούντα βρήκαν την ευκαιρία να επιδείξουν τις θαυμαστές κινησιακές και φωνητικές δεξιότητές τους μέσω της μεθόδου του δασκάλου τους. Μα το πλέον αξιοθαύμαστο ήταν ασφαλώς το σύνολο, που βρήκε την πιο δυνατή έκφραση στον πολυπληθή Χορό, τον πάντα μεταβαλλόμενο και πάντα ίδιο, τον στατικό και διαρκώς κινούμενο, τον τελετουργικό μα και τόσο διαπεραστικό στο πολιτικό νόημά του: Μπάμπης Αλεφάντης, Ναταλία Γεωργοσοπούλου, Κατερίνα Δημάτη, Κωνσταντίνος Ζωγράφος, Πύρρος Θεοφανόπουλος, Βασιλίνα Κατερίνη, Θάνος Μαγκλάρας, Ελπινίκη Μαραπίδη, Λυγερή Μητροπούλου, Ρόζυ Μονάκη, Ασπασία Μπατατόλη, Νίκος Ντάσης, Βαγγέλης Παπαγιαννόπουλος, Σταύρος Παπαδόπουλος, Μυρτώ Ροζάκη, Γιάννης Σανιδάς, Αλέξανδρος Τούντας, Κατερίνα Χιλλ και Μιχάλης Ψαλίδας. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης υπογράφει όλα τα επιμέρους στοιχεία του σκηνικού σύμπαντος: σκηνικά, κοστούμια και φωτισμούς. Η μετάφραση όμως της Ελένης Βαροπούλου και η μουσική του Παναγιώτη Βελιανίτη παραμένουν οι στυλοβάτες της διδασκαλίας του.

Και ένα μέγα μάθημα πάνω απ’ όλα. Χρειάστηκαν λίγο παραπάνω από τρεις ώρες για να ολοκληρωθεί η αλάνθαστη «Ορέστεια» του δασκάλου στην Επίδαυρο. Μα του πήρε πενήντα χρόνια δοκιμής και σφάλματος για να φτάσει σε αυτήν.