Μιλώντας εκ μέρους όσων παραμένουν αόρατοι

Μόλις μερικές μέρες αφού η εφημερίδα μας παρουσίασε την παράσταση της ομάδας Νάμα στον Κολωνό, επανέρχομαι κι απ’ τη μεριά μου για να θέσω όσο μπορώ το θέμα της εντός ενός πλαισίου που της αρμόζει. Το «Στέλιος Κασόνγκο» (με ηχηρό το «ν», παρακαλώ) είναι το πρώτο θεατρικό έργο του πολύπειρου στον χώρο της θεατρικής παραγωγής Γιώργου Χατζηνικολάου ή τουλάχιστον το πρώτο στο οποίο ο ίδιος αναλαμβάνει εκτός από τον ρόλο του σκηνογράφου και τον ρόλο του δραματουργού. Βέβαια, όπως αναφέρει το δελτίο Τύπου, ο ρόλος του στην πραγματικότητα είναι να μεταφέρει στοιχεία από τη βιογραφία του ηθοποιού Σαμουήλ Ακίνολα αλλά και την έρευνα που διεξήγαγε ο θίασος γύρω από την κοινότητα των Αφροελλήνων σήμερα. Αυτά τα στοιχεία πλαισιώνονται όμως με μια δραματοποίηση ικανή να διαποτίσει συναισθηματικά τους θεατές του.

Μα το κύριο γνώρισμα του σύνθετου από τη μεριά της συγγραφής έργου -που αν το βλέπαμε διαφορετικά δεν θα βρισκόταν πολύ μακριά από τα πάλαι ποτέ «έργα με θέση»- είναι νομίζω άλλο. Πρόκειται για έργο που όπως γίνεται φανερό από το φουαγιέ κιόλας γράφτηκε κυρίως λόγω ενός στόχου. Είναι αυτός που οδήγησε τα μέλη της ομάδας Νάμα να υπερβούν ακόμη και τα «εσκαμμένα» της όποιας ιδιότητάς τους και να μιλήσουν εκ μέρους όσων παραμένουν σιωπηροί ή και αόρατοι. Το έργο που έχει για τίτλο του το όνομα ενός Ελληνα με περίεργο επώνυμο δεν αποσκοπεί μόνο στην ενημέρωση ή την αφύπνιση για όσα συμβαίνουν κάτω από το σεντόνι της πόλης. Αλλά ζητά και να φορτίσει τους δρόμους της με τις σιωπηρές μαρτυρίες της.

Και να μας κάνει να αντιληφθούμε τα λάθη μας... Ας πούμε ένα από αυτά: οι περισσότεροι θα περιγράφαμε τον Στέλιο σαν «μετανάστη από την Κένυα τρίτης γενιάς», αδυνατώντας να ξεκολλήσουμε από πάνω του το αυτοκόλλητο μιας παροδικής και μεταβατικής ταυτότητας. Αδυνατούμε να δούμε έτσι πως ο Στέλιος είναι πια Ελληνας, τόσο Ελληνας μάλιστα ώστε να παθιάζεται με το ζεϊμπέκικο, να ουρλιάζει από χαρά με τις νίκες της εθνικής ποδοσφαίρου και να φτιάχνει βέβαια νοστιμότατη σπανακόπιτα. Αν τον ακούγατε στο τηλέφωνο θα αδυνατούσατε να τον περιγράψετε ως «μετανάστη τρίτης γενιάς», ειδικά αν σας απήγγειλε με την ωραία φωνή του -όπως κάνει σε κάποιο σημείο της παράστασης- την Παραλογή των «Αγαπημένων αδελφιών και της Κακής Γυναίκας». Κι όμως. Αρκεί να τον δούμε μπροστά μας και ξαφνικά αυτή η ορατότητα κάνει όλα τα παραπάνω αόρατα. Γιατί ο Στέλιος συμβαίνει εκτός από Ελληνας να είναι και Αφροέλληνας…

Η υπόθεση του έργου στηρίζεται στη συνθήκη δύο αδελφικών φίλων που αποφασίζουν με τη βοήθεια της θείας του ενός να στήσουν κάποιο μουσικό στέκι σε μια υποβαθμισμένη περιοχή της πόλης. Μέσω αυτής όμως αναπτύσσει στη συνέχεια μια άλλη, λιγότερο φανερή, σύγκρουση, αυτή τη φορά ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον. Ως χώρος ας πούμε της μελλοντικής επιχείρησης επιλέγεται το παλιό μαγαζί ενός Ελληνα πατέρα που εγκατάλειψε την οικογένειά του. Υπάρχει στο βάθος το εσωτερικό τραύμα της προβληματικής «ελληνικής» οικογένειας (ειδικά αν αυτή συγκριθεί με την περιγραφή της αντίστοιχης οικογένειας των μεταναστών), όπως υπάρχει και το φανερό τραύμα από κάποιο αυτοκινητικό δυστύχημα στο οποίο σκοτώθηκε η μητέρα του ενός φίλου. Το κλειστό μαγαζί της αναγόμωσης λάστιχων που άφησε πίσω του ο εκλιπών σημαίνει μια χώρα της πρόχειρης αναμόρφωσης, μια χώρα ταιριαστή περισσότερο στον Τρίτο Κόσμο.

Κι όμως εκεί μέσα ακριβώς η νέα γενιά φιλοδοξεί να στήσει το δικό της όνειρο που περιλαμβάνει ήχους αφρικανικών κρουστών, ηλεκτρικού μπάσου, ηπειρώτικων σε λούπα και από κάποιο καταχωνιασμένο μπαγλαμαδάκι. Σε αυτή τη μίξη κρύβεται το μυστικό μιας ιθαγένειας που διαμορφώνεται διαρκώς όχι πάνω σε ό,τι είναι ελληνικό, αλλά σε ό,τι συγκινεί βαθιά και δονεί αυθεντικά.

Ωσπου το παρελθόν επανέρχεται με τη μορφή του ετεροθαλούς αδελφιού, μετανάστη κι αυτού (στην Αμερική), παρόμοια τραυματισμένου κι αυτού από τον ίδιο πατέρα. Μα εδώ έχουμε το άλλο πρόσωπο της ίδιας συνθήκης. Γιατί σε εκείνον τον αδελφό τα τραύματα έχουν εξελιχθεί στους εφιάλτες τού απέναντι. Μίσος, άγνοια, εγωπάθεια, η όψη του «βουρκόλακα» που γέννησαν τα νοσηρότερα στοιχεία του εθνικού αφηγήματος. Μοιάζει «ξένος» απέναντι στη συντροφιά - κι ας θεωρεί τον εαυτό του τον πλέον κατάλληλο για να έχει τον τελευταίο λόγο. Στην κλιμάκωση του έργου το τέρας θα οπλιστεί και θα εκτελέσει «το χρέος του»: την κάθαρση της χώρας «του» από τα στοιχεία που τη λερώνουν. Ετσι θα σβήσουν μαζί και όλα τα «παρένθετα», τα «ασήμαντα» μιας ζωής, που μας αφηγήθηκε ο Στέλιος. Μια ζωή γεμάτη αισιοδοξία, χαρά, πονηριά και τσαχπινιά γεμάτες με τον σεβασμό της παλιάς φυλής και την ελπίδα του νέου έθνους του.

Σημαντική οπωσδήποτε κατάθεση κι από τις ευάριθμες που θέτουν τον δάκτυλον εις τον τύπον των ήλων. Κι αυτό ακόμα κι αν συνυπολογίσουμε την όποια αντίστασή μας στις αδυναμίες του. Στα σημεία εκείνα που θα μπορούσαν να έχουν αναπτυχθεί περισσότερο, όπως είναι η σχέση της θείας με τον ανιψιό της, και σε εκείνα που θα μπορούσαν να εισέρχονται στην πλοκή περισσότερο ομαλά, όπως το πρόσωπο του «κακού αδελφού» που με την αδρότητά του θυμίζει χαρακτήρα μελοδράματος. Ο διάλογος από την άλλη θα μπορούσε να είναι πιο χωνεμένος και να μην ακούγεται τόσο «ενημερωτικός». Δεν λείπουν ακόμη σημεία στα οποία η θέση του έργου ερωτοτροπεί με την κάποια ωραιοποίηση (κυρίως στο πρόσωπο του «καλού αδελφού»).

Μα περιέργως όλα αυτά δεν επηρεάζουν το αποτέλεσμα μιας παράστασης που στοχεύει και βρίσκει διάνα το συναίσθημα και τη συνείδηση. Το χειροκρότημα παραμένει έτσι άφθονο στο τέλος και πηγάζει από την καρδιά. Η Ελένη Σκότη κέντησε το έργο με στοιχεία ρεαλισμού που γεμίζουν τα κενά του. Δείτε για παράδειγμα το πώς ο ρατσισμός προτού επιτεθεί στο ίδιο το άτομο θέλει να καταστρέψει πρώτα το εκφραστικό του μέσο, την «ψυχή του», το τύμπανό του. Ή πόσο ωραία κάποια στιγμή το δράμα θα μεταφερθεί off-stage, ώστε να φτάσει για λίγο στα αυτιά μας η παρουσία του «κοινωνικού ρόλου» των προσώπων χωρίς την καθορισμένη μορφή των ηθοποιών που τα υποδύονται.

Ο Σαμουήλ Ακίνολα ερμηνεύει τον ρόλο του Στέλιου με την κατάφαση της προσωπικής μαρτυρίας που διαθέτει. Εξαιρετική είναι η Τζίνη Παπαδόπουλου στο μάλλον ελλειπτικό ρόλο της θείας. Το ίδιο και ο Αγης Εμμανουήλ –κατορθώνει να κάνει αισθητό τον δισδιάστατο ρόλο του «κακού» αδελφού. Ο Πάρης Σκαρτσολιάς ερμηνεύει τον έτερο πόλο, αυτόν της Ελλάδας που βλέπει στο μέλλον. Ομως και εδώ ο ρόλος παραμένει στάσιμος σε μια μονοδιάστατη «θέση». Περιττό να σημειώσω τη σκηνογραφική παρέμβαση του ίδιου του Γιώργου Χατζηνικολάου: ακόμα μια δική του εργασία που μένει στη μνήμη ακόμη και μετά την παράσταση.

Η επιτυχία στο Επί Κολωνώ ήλθε από στόμα σε στόμα και το έργο προβλήθηκε ευρέως στην κοινότητα σαν «αντι-ρατσιστικό». Είναι βέβαια κι αυτό. Μα είναι πρωτίστως έργο που δείχνει μια έξοδο από τους σκοτεινούς εφιάλτες μας.