Μια σύγχρονη τελετουργία αναζητά συγχώρεση από τη Μάνα-Γη

Υπάρχουν λόγια να περιγράψεις τη συμμετοχή σε ένα μυστήριο που λαμβάνει χώρα σε έναν αρχαιολογικό χώρο; Σε ένα άδυτο την ώρα του σούρουπου; Βοηθά η σιωπή στη δημιουργία αυτής της κατανυκτικής ατμόσφαιρας; Πυκνώνουν τα νοήματα όταν η δραματουργία που είναι χωρίς λόγια παραδίδει την αφηγηματική σκυτάλη στις εικόνες, στους ήχους, στις αισθήσεις; Το «Μυστήριο 11-MA» του Ρομέο Καστελούτσι στην Ελευσίνα είναι μια εμπειρία ιεροτελεστίας με καθηλωτικούς συνειρμούς τους οποίους γεννούν γυναικεία σώματα, ντυμένα ή γυμνά, χαράζοντας σχήματα στη γυμνή γη σε έναν αέναο χορό.

Εικόνες. Με την είσοδο στον αρχαιολογικό χώρο σε υποδέχεται μια ανάγλυφη στήλη που αναπαριστά σώματα με ριχτούς χιτώνες να σχηματίζουν ζευγάρια. Ανδρες; Γυναίκες; Λείπουν τα κεφάλια. Προς την άκρη υπάρχουν μόνο δύο πρόσωπα: ένα νεαρό με όμορφα χαρακτηριστικά που φορά κράνος και δίπλα μια πανέμορφη κόρη, με μακριά μαλλιά, κάπως μαζεμένα στο πλάι, αφήνοντας περίτεχνα μια μπούκλα να πέφτει στριφογυριστή δίπλα στο αυτί. Ησυχία. Μια μαντιλοφορούσα μαυροφορεμένη γυναίκα έρχεται αργά κρατώντας ένα ραβδί. Ακούγονται ήχοι, σαν να χτυπάνε έναν μεταλλικό σωλήνα και μετά σαν να θροΐζουν ξερά καλάμια. Επαναλαμβάνονται σαν απόηχοι (με τον Καστελούτσι συμπράττουν οι τέσσερις μουσικοί Ρενάτο Κούσης, Μενέλαος Μωραΐτης, Σπύρος Τζέκος, Αγγελος Χρηστάκης).

Διακρίνεις να σαλεύει κάτι πίσω από το σπασμένο κομμάτι του ανάγλυφου. Γυμνά σώματα σαν να συμπλέκονται, να συνευρίσκονται ερωτικά ή να παλεύουν και μερικά σε λίγο αποκτούν κόκκινα σημάδια σαν αίμα. Η μαυροφορεμένη γυναίκα με τα άσπρα μαλλιά μάς γνέφει να την ακολουθήσουμε. Περπατάμε ανάμεσα σε πεσμένες κολόνες και τεράστιους μαρμάρινους όγκους, θεμέλια και τείχη, ανηφορίζοντας προς το τελεστήριο. Εκεί βρίσκονται πέντε γυναίκες που συλλέγουν με θήλαστρα γάλα από το στήθος τους, για να το μεταγγίσουν σε έναν λεπτό μακρόστενο σωλήνα - μεταγγίζοντας λες την ίδια τη ζωή. Μαυροφορεμένες και κεφαλοντυμένες γυναίκες βγαίνουν πίσω από τα βράχια που τις έκρυβαν, κρατώντας μακριά ραβδιά, μεταλλικά. Συστρέφονται και σχηματίζουν κύκλο κάνοντας βουβές κινήσεις σαν να ολοφύρονται. Και μετά, σε διάφορους κυκλικούς σχηματισμούς, κινούνται σαν να χορεύουν.

Σύμβολα: ένας άσπρος δίσκος που κρατά μια γυμνή γυναίκα πάνω σε έναν βράχο, ένας μαύρος μικρότερος δίσκος που σιγά σιγά καλύπτεται καθώς μια μαυροφορεμένη γυναίκα περνά με μικρά βήματα από μπροστά κι ένα μαύρο αστέρι που σηκώνει στα δυο της χέρια μια άλλη γυναίκα σε έναν βράχο, κάτω από το καμπαναριό μιας εκκλησιάς. Οι ήχοι είναι απόμακροι, η αίσθηση είναι πένθιμη, οι κεφαλοδεμένες μαυροφορούσες γυναίκες αποτελούν γνώριμη εικόνα για μας εδώ, στον Νότο της Μεσογείου. Η Δήμητρα-οδηγός αποκτά πολλαπλά πρόσωπα και σώματα, που πενθούν, 2.000 χρόνια μετά την αρπαγή της κόρης, ή της ζωής της ίδιας, σε αυτόν τον τόπο τον ξερό, ανάμεσα στους πέτρινους όγκους, άλλους σμιλεμένους, άλλους φαγωμένους από τον χρόνο, παντοτινούς σιωπηλούς μάρτυρες.

Οπως σιωπηλά και δεμένα με όρκο εχεμύθειας ήταν και τα Ελευσίνια Μυστήρια. Ακολουθούν χοροί με αργές κινήσεις που παίρνουν σχήμα κυκλικό, ή άλλοτε σκορπίζονται, αργά πάλι, με μέτρο και συγχρονισμό, σαν μυστικές κινήσεις σε ένα αόρατο σύμπαν. Ετσι συντίθεται αυτή η ιεροτελεστία. Κάποια στιγμή ξεπετάγονται πίσω από τα βράχια τέσσερα κορίτσια, ίδια ντυμένα. Μεταφέρουν πλαστικά δοχεία με νερό, χοροπηδούν, δίνουν μια νότα ξένοιαστης ζωής στο γυμνό τοπίο, με τα βράχια και τα μαύρα σώματα των άλλων γυναικών που κινούνται συμμετρικά στον χώρο. Τα κοριτσάκια σκάβουν, αποκαλύπτουν ένα πάλλευκο γυμνό, ακέφαλο σώμα. Οι γυναίκες κινούνται αργά και τελετουργικά, σαν να υπακούν στον δικό τους μυστικό ρυθμό που τις συγχρονίζει. Στο βάθος ένας κύκλος από σίδερο: όρθιος είναι σαν να χωρίζει στα δύο το σύμπαν ή σαν να είναι η μήτρα ή ο Αδης, όπου εισέρχονται και εξέρχονται οι 31 γυναίκες.

Εικόνες, αποσπάσματα μιας υπόρρητης συμφωνίας. Παρακάτω, μπροστά στον φυσικό θόλο μιας σπηλιάς, βρίσκεται ένα τεράστιο ολόχρυσο τέμπλο, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, με τέσσερις λεπτές φιγούρες και τον άγγελο γονατιστό μπροστά στην Παναγία προσφέροντας ένα κλαδί, όπως τον απέδωσαν η παλέτα και η φαντασία του Ιταλού αναγεννησιακού ζωγράφου Σιμόνε Μαρτίνι το 1333. Στην άκρη του πίνακα στέκει μια ζωντανή κόρη με χρυσό φόρεμα. Οι μαυροφορεμένες γυναίκες ντύνονται με μαύρους πλαστικούς σάκους και κουρνιάζουν στη σπηλιά. Τότε εμφανίζεται ο βέβηλος, ο μητροκτόνος Στέφανο Αντάμο. Γονατίζει και χαϊδεύει το χώμα. Σαν να σκύβει και να το φιλά ή να συνομιλεί μαζί του. Θωπεύει τα μάρμαρα στη διαδρομή, απαλά και τρυφερά, όπως καμιά φορά αγγίζουμε την άκρη του μνήματος αγαπημένου προσώπου. Ανεβαίνει αργά στη σπηλιά. Στέκεται μπροστά στον πίνακα. Προσκυνά. Γονατίζει μπροστά από τον άγγελο αντιγράφοντας τη στάση του. Κρατά ένα ξερό κλαδί για προσφορά.

Κατανυκτική σιγή. Σηκώνεις το βλέμμα. Ο ήλιος που βασιλεύει βάφει τον ορίζοντα και σπάει το λευκό χρώμα στο εκκλησάκι της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας χαρίζοντάς του ροδαλές αποχρώσεις προτού παραδοθεί κι αυτό στις σκιές που καταπίνουν τον χώρο. Το ταξίδι στον τόπο των σκιών και των κρυφών νοημάτων, στο πένθος της μάνας που θρηνεί το παιδί της και στην αναγέννηση όταν αυτό αφήνει τον Αδη για να αναδυθεί στη ζωή, στον εξαγνισμό που επιχειρεί ο μητροκτόνος και στη συγχώρεση που ζητά για τις πληγές στο σώμα της Δήμητρας στο όνομα όλων μας μόλις έχει ολοκληρωθεί.

«Στην Ελλάδα “γεννήθηκα” με τη θέλησή μου»

Μυστηρίου Αναγέννηση. Τελετουργική προσευχή. Επίκληση εξιλέωσης. Το «ΜΑ» είναι η παράσταση του Ρομέο Καστελούτσι με τίτλο αυτά τα δύο γράμματα που βρίσκονται στη ρίζα όλων των γλωσσών για να σχηματίσουν τη λέξη «μάνα». Αλλά όχι μόνο. Το «ΜΑ» είναι και μια αμφισβήτηση. Ο δημιουργός, που πριν από περίπου δέκα χρόνια είχε χαρακτηριστεί «βλάσφημος» από θρησκόληπτους, παραδίδει μια παράσταση σαν ιερή τελετουργία. «Μια καταστασιακή εμπειρία» που αποκαλύπτει «μία από τις άπειρες μυστικές πτυχές αυτού του τόπου και αυτού του τοπίου» όπως τη χαρακτήρισε ο καλλιτεχνικός διευθυντής της «ΕΛΕΥΣΙΣ 2023», Μιχαήλ Μαρμαρινός. Ο ίδιος ο Καστελούτσι πάλι, ο σκηνοθέτης που αγαπά την πρόκληση, αυτοπροσδιορίστηκε στη συνέντευξη Τύπου που ακολούθησε την παράστασή του.

«Είμαι δίπατρις. Κατάγομαι από την Ιταλία κι εκεί έχω τις ρίζες μου κατά τύχη, επειδή γεννήθηκα σε αυτήν. Στην Ελλάδα “γεννήθηκα” όμως με τη θέλησή μου. Η Ελλάδα και η Ελευσίνα αποτελούν για μένα πεπρωμένο» μας είπε εξηγώντας γιατί νιώθει σαν στο σπίτι του σε αυτόν τον τόπο και πόσο καταλυτικά τον επηρέασε η ανακάλυψη των Ελευσίνιων Μυστηρίων στον θεατρικό δρόμο που ακολούθησε στη ζωή του. Και πώς να μην τον πιστέψεις όταν δίπλα του καθόταν η ζωντανή απόδειξη: ο γιος του, που έντυσε ηχητικά την παράσταση με ένα τρομπόνι και μια γκραν κάσα, ονομάζεται Δημήτρης (Ντιμέτρι).

Μας μίλησε για την ταπεινότητα με την οποία εισήλθε στον χώρο, τον οποίο αντιμετώπισε ως άδυτο και ιερό που είναι. Κι επειδή «κάθε πράγμα έχει τη σκοτεινή πλευρά του», μίλησε για την επιλογή να αφήσει στη σκιά τον λόγο και τους στοχασμούς για να δώσει τον ρόλο του αφηγητή στα γυναικεία σώματα, στα νοήματα που κουβαλούν από την αρχαιότητα, στο μυστήριο της ζωής που φέρουν, στη γνώση που αντιπροσωπεύουν. Καθοδηγώντας μας στο μυστήριο που μόλις είχαμε βιώσει, «σαν διάπλου στο Διάστημα», αποκάλυψε ότι η ενδυματολογική ομοιομορφία των γυναικών που μετείχαν παραπέμπει στα πολλά πρόσωπα της Δήμητρας. Και οι χοές με γάλα πάνω στη γυμνή γη, ως το σώμα από το οποίο ξεκίνησαν τα πάντα, όπως είναι το ταφικό έθιμο στις «Χοηφόρες» του Αισχύλου, αφορούν μια τελετή εξιλέωσης εξ ονόματος όλων μας προς τη Γη Μάνα-Δήμητρα. Ο μητροκτόνος πρωταγωνιστής του, ο Ιταλός Στέφανο Αντάμο, τέλος, έρχεται για να αποκαταστήσει τη σχέση μας με τη Γη, αναζητώντας μια συμφιλίωση και μια συγχώρεση. «Ο Αντάμο δεν είναι χειρότερος από μας, είναι ένας από μας, αδελφός μας» μας λέει. Χαρακτηρίζει σκάνδαλο ότι «είμαστε ζωντανοί πάνω σε αυτή τη Γη». Θυμίζει ότι τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν ένα πρώιμο είδος πειραματικής δημοκρατίας, αφού σε αυτά συμμετείχαν όχι μόνο άρχοντες, όπως στα ιερά των Αθηνών, μα και γυναίκες και δούλοι: μόνο σε όσους δεν μιλούσαν τη γλώσσα, στους βάρβαρους, δεν επιτρεπόταν η είσοδος στα άδυτα, αλλά και σε όσους είχαν λερώσει τα χέρια τους με αίμα μητρικό.

Προσφέροντας μια ανάγνωση της παράστασης, ο Καστελούτσι παρατήρησε ακόμα ότι «απηχεί με τρόπο επείγοντος το γεγονός της μητροκτονίας που διαπράττουμε κατά της Μητέρας Γης. Το ιερό της Ελευσίνας, το άδυτο, ο αρχαιολογικός χώρος, είναι εδώ που οφείλουμε να επιστρέψουμε για να ζητήσουμε συγχώρεση, είναι ο λόγος που είμαστε αδέλφια με τον Αντάμο και ο λόγος για τον οποίο βρισκόμαστε εδώ».

Απάντηση δεν έδωσε στο αν θα μας δοθεί συγχώρεση - θα μπορούσε να υπάρχει οποιαδήποτε έκβαση. «Είμαστε εδώ για να επιβραδύνουμε την έλευση των βαρβάρων η οποία νομοτελειακά θα συμβεί» είπε σε μια αποστροφή του λόγου του, εξηγώντας ότι στα ιταλικά υπάρχει η έκφραση «δεν ωφελεί να κλαις όταν έχεις χύσει το γάλα, εκ των υστέρων, είναι αργά». Οσο για την τελική εικόνα του έργου, αποπνέει κατά τον ίδιο «ένα αίσθημα απόλυτης μοναξιάς». Είναι όταν οι θεατές αποχωρούν από τον αρχαιολογικό χώρο και ο μητροκτόνος βρίσκεται ακόμη γονυπετής.

● Με καθοριστικό σημείο έμπνευσης του Καστελούτσι τα Ελευσίνα Μυστήρια, η περφόρμανς «ΜΑ» στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας διεξάγεται κάτω από το φυσικό φως, χωρίς τη χρήση τεχνητού φωτισμού ή αναλώσιμης ενέργειας, έως τις 13 Σεπτεμβρίου.