«Η γενιά μας είναι μια μετέωρη γενιά»

Τι θυμόμαστε; Τι ξεχνάμε; Αντέχουμε να αναστοχαζόμαστε τα τραυματικά γεγονότα; Ποια επιλέγουμε να μας προσδιορίσουν ως γενιά; Τι είναι η Αθήνα για μας; Γίνεται εξέγερση χωρίς καταστροφή; Μπορούμε, έστω συμβολικά, να θέσουμε το ορόσημο στο οποίο η αγριανθρωπιά έλαβε συστημικά χαρακτηριστικά εναντίον όλων των πολιτών, πόσο μάλλον των πλέον ευάλωτων;

Τι έχουμε κρατήσει από τη 12η Φεβρουαρίου του 2012; Ας φρεσκάρουμε λίγο τη μνήμη μας: είναι η ημέρα που ψηφίστηκε το δεύτερο μνημόνιο από την κυβέρνηση Παπαδήμου. Η ανεργία καλπάζει και η φτωχοποίηση γίνεται επισήμως πλέον πιο βίαιη: μειώσεις στους κατώτατους μισθούς 22-32%, οι μεγαλύτερες περικοπές αφορούν τους νέους κάτω των 25, 150.000 θέσεις εργασίας Δημοσίου καταργούνται, ακρίβεια και νέοι φόροι είναι μερικά μόνο από τα όσα ανέτρεψαν τις ζωές μας, σηματοδοτώντας το τέλος του κόσμου όπως τον γνωρίζαμε. Η Αθήνα καίγεται.

Σε αυτή τη νύχτα εστιάζει το βραβευμένο μυθιστόρημα «Άκρα ταπείνωση» της Ρέας Γαλανάκη (βραβείο Balkanika Literary Award, 2019), με ήρωες δύο γυναίκες που κατοικούν σε έναν ξενώνα για ψυχικά ασθενείς, τον Ορέστη, αναρχικό γιο της μιας, τον Τάκη, χρυσαυγίτη γιο της γυναίκας που τις φροντίζει, μια μετανάστρια και άλλα πρόσωπα: η διαπλοκή των ατομικών με τα συλλογικά βιώματα, η αφήγηση της κρίσης, ένας δύσκολος διάλογος της απερχόμενης γενιάς του Πολυτεχνείου με τις σημερινές εξεγέρσεις. Το τραύμα της μεγάλης ανατροπής της ζωής, η στάση μας απέναντί του, αλλά και απέναντι σε μια πόλη που ακόμη φέρει ανεξίτηλα τα ίχνη του στο κέντρο της, εκεί στη Σταδίου, για να μας θυμίζει λες ότι τίποτα δεν είναι όπως πριν. Αυτό το μυθιστόρημα διασκεύασε σε θεατρικό έργο, με τη χρήση κινηματογραφικών μέσων στη σκηνική αφήγηση, ο βραβευμένος σκηνοθέτης Παντελής Φλατσούσης (Βραβείο σε Νέο Καλλιτέχνη του Θεάτρου της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών & Μουσικών Κριτικών, 2022), δίνοντάς μας την ευκαιρία για μια συνάντηση δύο γενεών. Όπως μας δίνεται η ευκαιρία και για μια συζήτηση με τη συγγραφέα και τον σκηνοθέτη προκειμένου να ιχνηλατήσουμε τη σχέση μας με τη μνήμη της κρίσης, την ιστορική της διάσταση και την παρακαταθήκη της για το μέλλον.

● Τι σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με αυτό το μυθιστόρημα;

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΦΛΑΤΣΟΥΣΗΣ: Με ενδιέφερε η αποτύπωση αυτών των χρόνων στη λογοτεχνία. Και ο θεματικός του άξονας, ανάμεσα στον Τάκη, έναν σύνθετο χαρακτήρα που επιλέγει να γίνει χρυσαυγίτης και τον Ορέστη, ο οποίος τα σπάει και τα καίει και μου φαινόταν ως εκπρόσωπος μιας γενιάς. Αυτή ήταν η αναζήτηση που προσπαθήσαμε να φέρουμε και στην παράσταση.

ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ: Αυτά τα ερωτήματα που ο Ορέστης θέτει στη μάνα του την ώρα της δράσης των αναρχικών, όταν εκείνη ακουμπά στο ανάγλυφο του Σωτήρη Πέτρουλα και βλέπει απέναντι να καίγονται οι κινηματογράφοι, είναι η ουσία του έργου. Κατά πόσο γίνεται να μην αλλάζουν οι εξεγέρσεις με την πάροδο του χρόνου; Διότι η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται -υπάρχουν αναλογίες, αλλά όλα αλλάζουν. Ισως είναι μια ευκαιρία να δούμε εμείς οι παλιότεροι, αλλά και οι νεότεροι, τι σημαίνει εξέγερση, τι σημαίνει πολιτισμός, ιστορία, συναισθηματική σχέση των ανθρώπων και πώς όλα αυτά διακυβεύονται μέσα από ακραίες καταστάσεις.

● Το βιβλίο, βέβαια, θίγει μέσα από τις ανθρώπινες σχέσεις και ευρύτερα θέματα πολιτικής και ιστορίας...

Ρ.Γ: Εκείνο τον καιρό αισθάνθηκα ότι διασαλεύτηκαν μεγάλες βεβαιότητες, από το ότι κινδυνέψαμε όλοι να μείνουμε απένταροι έως το τι συμβαίνει πια στην κοινωνία, πως συμβαίνουν οριακά πράγματα και πως μπορούμε να σταθούμε απέναντι σε αυτά. Δεν ήταν μόνο πολιτικό, αλλά και βαθύτατα υπαρξιακό ερώτημα.

Π.Φ: Αυτό έχει πολύ μεγάλη σχέση με τον τρόπο που αντιμετωπίσαμε το έργο και τον λόγο που επιλέξαμε να το κάνουμε με νέους ηθοποιούς. Δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι έχουν περάσει 11 χρόνια. Το σημαντικό είναι ότι για τη δική μου γενιά, που ό,τι μάθαμε ήταν στα χρόνια της κρίσης, αυτή η ημερομηνία συμπυκνώνει όλη την αλλαγή, από ένα κομμάτι ασφάλειας οικονομικής και πολιτικής σε ένα άλλο...

● Θα προσδιορίζατε την ημερομηνία αυτή ως ένα ορόσημο;

Π.Φ: Θυμάμαι την ερώτηση μιας δημοσιογράφου στη συγκέντρωση στις 5/5/15, «θέλετε να φύγετε από την Ευρώπη;» Και της είχα απαντήσει, «φυσικά και όχι. Θέλουμε να αλλάξουμε την Ευρώπη». Θέλαμε περισσότερη δημοκρατία, περισσότερη ισότητα. Ουσιώδες διακύβευμα και σήμερα, αφού οι ανισότητες χτυπούν τις ρίζες της δημοκρατίας. Αυτό ξεκινά με το χρόνια της κρίσης και το μυθιστόρημα το βάζει στον πυρήνα της αφήγησης. Και παρακολουθεί πώς αυτό υπαρξιακά μεταστρέφει τις σχέσεις και τις σκέψεις των ανθρώπων με τον εαυτό τους και με το πολίτευμα. Η αφήγηση έχει έντονη τη διάσταση του τραγικού, με την έννοια της ατομικής και συλλογικής αναμέτρησης με την ιστορική συγκυρία και με την έννοια της πόλεως, όχι μόνο ως αστικού ιστού, αλλά της Αθήνας όπου γεννήθηκε η δημοκρατία.

Ρ.Γ: Μα εδώ γεννήθηκε, ταυτόχρονα με τη δημοκρατία και την τραγωδία, το θέατρο.

● Και οι δύο γυναίκες θέτουν το ερώτημα «αν κλείσει ο ξενώνας, εμείς πού θα πάμε;».

Π.Φ: Κι αυτό επίσης είναι κάτι που θίγει το μυθιστόρημα: την αλλαγή της στάσης απέναντι στην ευαλωτότητα, πώς διαμορφώνεται θεσμικά το «γίγνεσθαι ευάλωτοι» για όλους μας και πώς μέσα από αυτό μπορούμε να βρούμε τη δύναμη συλλογικά...

Ρ.Γ: Και πώς μέσα από αυτή τη φοβερή περιπέτεια ακουμπάει κανείς σε πιο ουσιαστικές σχέσεις, γιατί δεν έχει άλλο αντίδοτο στον φόβο από την αγάπη.

Π.Φ: Κι εδώ υπάρχει κάτι που επίσης οφείλουμε να δούμε και έχει να κάνει με τον διάλογο...

● Ο διάλογος ως αρχή της Δημοκρατίας;

Π.Φ: Μετά την κρίση και την πανδημία κι αυτό χάνεται. Δεν μπαίνουμε σε διάλογο με τον αντίπαλο, αλλά κόβουμε τις γέφυρες επικοινωνίας και νομίζω ότι σε αυτό έχουν παίξει ρόλο τα σόσιαλ μίντια.

● Σα να χάθηκε ο διάλογος και να κυριάρχησε η πόλωση... Και πώς το αντιμετωπίζετε;

Ρ.Γ: Πάω παραπέρα και μέσα από τη δουλειά μου προσπαθώ να δώσω απαντήσεις

Π.Φ: Δε θα μπω σε έναν διάλογο που βλέπω ότι δε θα φέρει αποτέλεσμα. Αισθάνομαι όμως κι ότι αρχίζει έντονα και περιορίζεται το πεδίο αυτών τα οποία μπορούμε να θέσουμε ανοιχτά σε διάλογο και να τοποθετηθούμε... Πιστεύω σε αυτό που είχε πει η Σαντάλ Μουφ σε σχέση με την αγωνιστική δημοκρατία: ότι έχει πάντα τη διάσταση του αγώνα και της σύγκρουσης. Αν αφαιρέσεις αυτή τη διάσταση η υπερβολική συναίνεση δεν είναι δημοκρατία. Κατευθύνει τις ομάδες προς την ακροδεξιά βία κι αυτό έχει παίξει ρόλο σε πολλά από τα θέματα που θίγονται στην «Άκρα ταπείνωση». Η αγωνιστικότητα, ο διάλογος εντός των δημοκρατικών πλαισίων, είναι η αλυσίδα που οδηγεί στη βάση και στις συλλογικότητες και δίνει το νόημα της δημοκρατίας. Οταν οι πόλοι που εναλλάσσονται πολιτικά είναι ίδιοι, τα συλλογικά και ατομικά υποκείμενα αισθάνονται ότι δεν αντιπροσωπεύονται, οπότε συχνά, ειδικά όσοι είναι πιο ευάλωτοι οικονομικά, αναζητούν λύσεις που εμφανίζονται ως αντισυναινετικές...

● Το βιβλίο και η παράσταση δίνουν διαφορετικές οπτικές για το φαινόμενο της κρίσης...

Ρ.Γ: Ηθελα να διασαλεύσω τις βεβαιότητες που κι εγώ είχα χάσει και θέτω αρκετές αμφιβολίες για κάθε οπτική, όχι μόνο για την ευαλωτότητα, το κάψιμο της Αθήνας και το Πολυτεχνείο, αλλά και για τις δύο σημαντικές σχέσεις των μανάδων με τους γιους, την παλιά και τη νέα γενιά, τη ροπή των νέων προς τον αναρχισμό και άλλων προς τον φασισμό...

● Στην παράσταση διακρίναμε και την αγωνία μιας γενιάς, της γενιάς λίγο πριν από τα 40, για το ποιο γεγονός είναι αυτό με το οποίο μπορεί να συνδεθεί... Ποιο είναι λοιπόν;

Π.Φ: Δεν μπορώ να το απαντήσω άμεσα το ερώτημα. Εντάσσοντας την εμπειρία μας στα διεθνή συμφραζόμενα, θα έλεγα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 και της 6ης Δεκέμβρη 2008. Αλλά αυτά τα ερωτήματα δεν απαντιούνται. Η γενιά μας είναι μια μετέωρη γενιά. Ενώ η γενιά της Ρέας Γαλανάκη είχε ένα πολύ καθαρό συμφραζόμενο.

Ρ.Γ: Ζήσαμε συγκλονιστικές καταστάσεις στη δικτατορία και μάλιστα ως αριστεροί που αγωνιστήκαμε. Οταν ήρθε η δημοκρατία, ήταν μια πολύ μεγάλη τομή, βαθιά πολιτειακή-ούτε πολιτική ούτε κομματική και ελπίζω χούντα να μην ξαναϋπάρξει... Νομίζω πως από τα γεγονότα που καθορίζουν τη νεότητα καθενός, το διάστημα 18 με 28 χρόνων δεν ξεμπερδεύει ποτέ και πολλοί είναι εγκλωβισμένοι σε αυτό. Ισως αυτή είναι και η ταυτότητά μας ως ενηλίκων.

Π.Φ: Το αισθάνομαι κι εγώ για μένα και για τη δική μου γενιά που, μέσα στην κρίση, διαμόρφωσε το εννοιολογικό οπλοστάσιο με το οποίο διεκδικούσε κι έβλεπε τον κόσμο και ήθελε να τον αλλάξει. Εκεί, εντός της κρίσης, διαμορφώθηκε το εννοιολογικό οπλοστάσιο μιας γενιάς για τον τρόπο της να υπάρχει, να βλέπει τον κόσμο και να τον αναδιαμορφώνει.

Ρ.Γ: Ως εκ τούτου το ότι η δική σου γενιά πιάνει το βιβλίο μιας παλιότερης και μαζί ψάχνουνε τα ερωτήματα θεωρώ ότι έχει μια βαθύτερη ουσία και στη ζωή και στην τέχνη.

● Και στα ερωτήματα και την αναζήτηση της παλιότερης γενιάς ακουμπούν κι οι δικές σας αγωνίες, κύριε Φλατσούση...

Π.Φ: Βλέπω πολλούς ανθρώπους και της γενιάς μου και της νεότερης, σαν να μη βρίσκουν νόημα στο να συνεχίσουν να δουλεύουν για να τελειώσουν μια σχολή, να εργαστούν προς μια κατεύθυνση που θα θέλανε. Υπάρχει μια έλλειψη νοήματος, πίστης στο να ολοκληρωθεί κάτι, στο «θα φτιάξω τη ζωή μου μαζί με άλλους». Αυτό είναι οριακά μια αλλαγή ανθρωπολογικού τύπου και είναι κάτι πάνω στο οποίο οφείλουμε να σκύψουμε. Εχει σίγουρα να κάνει με την πανδημία, γιατί ήταν μια πολύ βίαιη παύση... Είναι σαν να έχει χαθεί η πίστη στο μέλλον, γιατί το μέλλον πλέον δεν είναι πηγή ελπίδας αλλά φόβου. Δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για ουτοπία μιλώντας για το μέλλον, μπορεί όμως να μιλήσει για δυστοπία.

Ρ.Γ: Το κακό είναι ότι κάθε γενιά πιστεύει ότι μόνο αυτή έχει προβλήματα. Εύχομαι κουράγιο, αγωνιστικότητα κι ενότητα. Υπάρχει πάντα ένας αγώνας που θα δώσεις και ποτέ δεν ξέρεις πώς θα καταλήξει...

Η συζήτηση -που είναι αδύνατον να μεταφερθεί ολόκληρη- πήγε και στις διεκδικήσεις των ηθοποιών. Άλλωστε, η ανάγνωση της διαμαρτυρίας των αγωνιζόμενων ηθοποιών κατά του Προεδρικού Διατάγματος που τους αφαιρεί τα εργασιακά τους δικαιώματα ήρθε σαν επίλογος μιας παράστασης για διεκδικήσεις και εξεγέρσεις.

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΦΛΑΤΣΟΥΣΗΣ: Σίγουρα αυτή η κυβέρνηση αντιμετωπίζει τον πολιτισμό με προβληματικό τρόπο. Το θέμα βέβαια αφορά χρόνιες παθογένειες που καμία κυβέρνηση δεν έλυσε. Ούτε αυτή τις έλυσε-αν δεν τις έκανε και μεγαλύτερες. Ο τωρινός αγώνας έχει πετύχει όμως μια τεράστια νίκη. Εκανε ορατά τα προβλήματα σχετικά με την καλλιτεχνική εκπαίδευση. Και τώρα πρέπει να επιδιώξουμε να ξεκινήσει ο διάλογος. Η μεγάλη διεκδίκηση είναι η αλλαγή της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης στη χώρα μας αν θέλουμε να έχουμε σύγχρονο πολιτισμό.

«Άκρα ταπείνωση»

Δραματουργία: Π. Κωνσταντινάκου.

Σκηνικά – κοστούμια: Κ. Ζαμάνης.

Video design & editing: Κ. Νησίδης.

Μουσική & Ηχητικός σχεδιασμός: Παναγιώτης Μανουηλίδης.

Σχεδιασμός φωτισμών: Χρ. Θανάσουλα.

Παίζουν: Β Αμπατζής, Δήμ. Βλαγκοπούλου, Λ. Γραμματικός, Μ. Ρουχάτζε.

Θέατρο Θησείον (Τουρναβίτου 7 Ψυρρή). Εισιτήρια 7-18 €