Πνευματική εμπειρία στην Επίδαυρο

Νομίζω πως βρήκαμε επιτέλους το γεγονός του φετινού Φεστιβάλ. Ακόμη και για τους πιο καχύποπτους από εμάς η μείξη των δύο θαλασσών το περασμένο διήμερο της Επιδαύρου, του ομηρικού ταξιδιού του ενός ζώντος ανάμεσα στους νεκρούς και του γιαπωνέζικου θεάτρου Νο ανάμεσα στους Ευρωπαίους, υπήρξε μακράν η πιο υποβλητική, πιο επιβλητική και μοναδική στιγμή μέχρι σήμερα. Ισως ξεπέρασε ακόμα και το στενά καλλιτεχνικό ενδιαφέρον που εύλογα έχει μια τέτοια συνάντηση.

Το γεγονός αποκτά από μόνο του ένα ενδιαφέρον γενικότερο, καθώς αγγίζει τον ίδιο τον χώρο της Επιδαύρου, ερεθίζει τη μοναδικότητά του και δονεί μια αρχαία φωνή στην ορχήστρα του. Ηταν ένα Μυστήριο, όμοιο όχι μόνο με τα παλιά εκείνα Μυστήρια του μεσαιωνικού κόσμου, αλλά και τα Μυστήρια της δικής μας, ορθόδοξης λειτουργίας.

Για να είμαστε ειλικρινείς ελάχιστοι ανάμεσά μας γνωρίζουν σε βάθος αυτό το εξαιρετικά πλούσιο και λεπταίσθητο στον μινιμαλισμό του εξόδιο μέσο, που είναι το Νο. Κι όμως αρκούν και οι λίγες, οι αμέθοδες γνώσεις μας για να υποψιαστούμε πως η παράσταση της Επιδαύρου θα πρέπει να αποτελεί σταθμό στη χιλιόχρονη ιστορία του.

Πρόκειται για μια αυστηρή παράδοση, ανελαστική στα μέσα και στους σκοπούς, που θα έβρισκε ίσως το ανάλογό της μόνο στο εκκλησιαστικό τυπικό. Η περίπτωση του μεγάλου δασκάλου Rokuro Gensho Umewaka λοιπόν λαμβάνει πιθανόν χαρακτήρα ιστορικό, αν όχι και αιρετικό απέναντι στον σκηνικό κώδικα, που ο ίδιος θεραπεύει ως απόγονος μιας μακριάς δυναστείας. Ισως στα μάτια των εκφραστών του Νο, αυτή η παράσταση, με τη σημασία και τη βαρύτητά της να δώσει ώθηση σε μια νέα φάση εξέλιξης της παλιάς τέχνης.

Μα ας μη δίνουμε βαρύτητα σε όλα αυτά, έτσι κι αλλιώς αποτελούν υποψίες αδαούς. Εκείνο που ενδιαφέρει είναι η άλλη πλευρά του εγχειρήματος, το εγχείρημα από την πλευρά της Επιδαύρου, του αρχαίου θεάτρου και της ομηρικής Νέκυιας, όπου και εμφανίζονται οι δικές μας αναφορές. Είναι αυτός άλλωστε ο μόνος ανοικτός δρόμος που διαθέτουμε για να κατανοήσουμε τον χαρακτήρα της συνάντησης.

Καθόλου «εξωτικός» χαρακτήρας

Περνάω έτσι κατευθείαν στην ουσία. Για μένα το πιο συγκλονιστικό στοιχείο της παράστασης (ας την πω «παράσταση») Νο στην Επίδαυρο είναι πως έχανε με την έναρξη σχεδόν τον «εξωτικό» χαρακτήρα της. Οι περισσότεροι έχουμε βρεθεί στο παρελθόν μπροστά σε ανάλογες τέτοιες «εξωτικές» εμπειρίες. Γνωρίζουμε λοιπόν ότι περιέχουν ένα μεγάλο ποσοστό καλής πρόθεσης όσο και υποκρισίας. Για κάθε άλλο μεταφυσικό, υπερφυσικό ή λυρικό περιεχόμενο ούτε, βέβαια, λόγος. Είναι μια ξένη διαδικασία, ένας κώδικας κουραστικός και πυκνός, μια ευαισθησία σεβαστή, αλλά κι εντελώς ανοίκεια. Διατηρώ ακόμη στη μνήμη την προηγούμενη επίσκεψη του Γιαπωνέζου δάσκαλου στο Ηρώδειο πέντε χρόνια πριν. Χωρίς καμιά οργάνωση τότε, χωρίς κατάλληλη προετοιμασία, χωρίς έστω υπότιτλους είχαμε αφεθεί να κοιτάζουμε μια σκηνή που έσφυζε από τη μυστικιστική σιωπή της. Ηταν μια εντελώς ατυχής επίσκεψη, μια ευκαιρία χαμένη στη μετάφραση και την ανία.

Εδώ όμως στην Επίδαυρο όλα είναι εξαρχής αλλιώς… Εδώ τα πάντα, όσα γνωρίζαμε όχι μόνο για το Νο αλλά και για τη «δική μας» Νέκυια, και τον δικό μας αρχαίο τόπο, ανατρέπονται. Ξέρετε ποιο πιστεύω πως ήταν το πιο αναπάντεχο στοιχείο της όλης εμπειρίας; Ηταν η βαθιά, η πιο ακριβή και ειλικρινής πνευματικότητα έχω προσωπικά διακρίνει σε παράσταση της Επιδαύρου.

Προσέξτε τι επιχειρούν αυτοί οι άνθρωποι. Ανακαλούν μια αρχαία ιστορία (τόσο αρχαία ώστε να είναι το ίδιο αρχαία και στο δικό τους θέατρο…) παρουσίασης των νεκρών. Και αληθινά δεν υπάρχει άλλη πιο πονεμένη ιστορία για τον δυτικό τρόπο αναπαράστασης από αυτήν…

Ο λόγος πρέπει να είναι ότι παρά τις όποιες σεβαστές εξαιρέσεις, ο δικός μας δυτικός τρόπος απεικόνισης έχει σταθεί σε αυτή την καταραμένη «μίμηση πράξεως». Πράγμα που σημαίνει πως από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα, όταν οι νεκροί οφείλουν να εμφανίζονται στο θέατρο, τα πράγματα θα βαίνουν είτε προς την κακογουστιά είτε προς τη γελοιότητα.

Επικοινωνία με τον άλλο κόσμο

Κι όμως. Το θέατρο είναι ένας τόπος, που συναντάμε τους νεκρούς μας. Και δεν υπάρχει μεγαλύτερη χαλασιά από το ότι αυτό το θέατρο έχει χάσει την ικανότητά του να επικοινωνεί με τον άλλο κόσμο. Εχει χάσει την πνευματικότητά του, την υπερβατική του διάσταση, έχει χάσει τον ιερατικό του πυρήνα.

Αυτός είναι ο λόγος που η δυτική εικονολογία των νεκρών έχει γεμίσει με φαντάσματα και σεντόνια, με εφετζίδικες ημι-διαφάνειες ή με νευρόσπαστα ζόμπι. Αδυνατούμε να δούμε τη συνάντηση με τους νεκρούς «μας» σαν μια εμπειρία που γίνεται μέσω της ανάκλησης και όχι της αναπαράστασης, μέσω της κλήτευσης και όχι μέσω της σύμβασης, με μια σοβαρότητα που αφορά όχι μόνο την έκφραση αλλά και τα δικά μας «μαρτυρικά».

Αυτό λοιπόν είναι που με εντυπωσίασε περισσότερο από κάθε τι άλλο. Οτι κάποιοι μπόρεσαν να δουν την ουσία της Νέκυιας και να αποδώσουν την πνευματική της βαρύτητα. Δεν έχει σημασία αν αυτό μπόρεσε να γίνει με τον κώδικα του θεάτρου Νο -η σημασία βρίσκεται ότι μπόρεσε να λειτουργήσει στην Επίδαυρο, εν μέσω πολιτικής αναστάτωσης, εν μέσω θέρους, εν μέσω άλλων, πιο εύκολων επιλογών. Μιλούμε για θαύμα.

Καθόμουν επίτηδες στα πιο ψηλά σκαλιά του θεάτρου για να δω αν μια τέτοια εκτέλεση μπορεί να μεταδοθεί στους πιο απόμακρους (και συνήθως ατίθασους) θεατές. Ξεπερνώντας, λοιπόν, την υποψία πως η τελεστική λειτουργία του Νο θα βρισκόταν μάλλον κοντύτερα στην αρχαία αίσθηση θεάτρου από τις δικές μας «αναβιώσεις», μπορώ να διαβεβαιώσω ότι η λειτουργία έφτανε εκεί ψηλά σε όλη της την ταπεινή μεγαλοπρέπεια, την ελάχιστη πολλαπλότητα, τη στοχαστική εμβρίθεια.

Σε πολλές περιπτώσεις το αίσθημα ερχόταν σαν γεννημένο από δικό μας λειτουργικό μέλος και η τονικότητα του «Χορού» πρόδιδε μια απρόσμενη σχέση με τα τροπάρια των δικών μας ψαλτάδων. Και από πού παρακαλώ περνά ο δρόμος του Μυστηρίου; Μέσω Ιαπωνίας!

Γι’ αυτό λέω ξανά πως η προχθεσινή παράσταση δεν είχε σχέση με εξωτισμούς, φιλοξενίες, ανταλλαγές και φιλοφρονήσεις. Ηταν μια δική μας εμπειρία, ανθρώπινη, ζεστή και οικεία. Ηταν μια δραματουργία (του Μιχαήλ Μαρμαρινού) αλλά και μια στάση (του θιάσου) που έφερε κοντά μας όχι μόνο το Νο ή τον Ομηρο αλλά τη διάσταση του ανθρώπου. Γέννησε πάλι μέσω του θανάτου τη ζέση της ζωής.

Και δημιούργησε την πνευματική εκείνη ατμόσφαιρα που ζούμε στα ξωκλήσια, με τους αγίους και τους συγχωρεμένους μας. Υπήρξε μια λιτανεία προς ανάπαυση ζώντων και κεκοιμημένων, μια προσευχή. Ισως γι’ αυτό κάποιοι, όπως ομολόγησαν μετά, έπιασαν τον εαυτό τους να συγκρατείται με κόπο από το κάνει τον σταυρό του. Είναι ποτέ δυνατόν κάτι τέτοιο; Αμήν.