Τσέχοφ, φευγαλέος και αθάνατος

Η παράσταση του Γιάννη Μόσχου μπορεί να τιτλοφορείται «Διασκεδαστικές ιστορίες περί θνητότητας», στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για δοκιμές απαθανάτισης του εφήμερου. Σε αυτή την πολύ ευχάριστη στιγμή του περσινού φεστιβάλ, που φέτος επαναλήφθηκε τιμής ένεκεν στην Πειραιώς, διαφαίνεται όχι μόνο η πλούσια γκάμα του Τσέχοφ, από δέκα διηγήματα του οποίου έχει εξάλλου συντεθεί η σκηνική δοκιμή του Μόσχου, αλλά και μιας ολόκληρης σπουδαίας γενιάς ρεαλιστών, που εκεί, στα τέλη του 19ου αιώνα μπόρεσαν να αποτυπώσουν σε μια «στιγμή», σε ένα αφήγημα με τη φόρμα του διηγήματος και την ελαφριά ειρωνεία του χρονογραφήματος, την ήρεμη ευαισθησία και ειρηνική τους αντίσταση στο σπουδαιοφανές και ματαιόδοξο.

Τον Τσέχοφ τον ξέραμε -στην Ελλάδα- μέσα από τα στερεότυπα της «ρωσικής μελαγχολίας», της ρωσικής εσωτερικότητας. Τίποτα δεν θα μπορούσε να ταιριάζει λιγότερο σε αυτόν. Στην πραγματικότητα, όπως φαίνεται από τη βιογραφία του, επρόκειτο για έναν αεικίνητο άνθρωπο γεμάτο διάθεση, προσφορά και δράση, μέγα πειραχτήρι, διανοούμενο αλλά και εμπνευσμένο, πεισματάρη οραματιστή.

Το κυριότερο, είναι γεγονός ότι ανήκε σε μια ομάδα στοχαστών που μπορούσε να προσφέρει στον ρεαλισμό το ζητούμενο: να στρέψει το βλέμμα μας σε εκείνους και σε εκείνα δίπλα, κοντά ή πάνω μας, σε πράγματα που οι υπόλοιποι -όλοι εμείς- όχι μόνο δεν μπορούμε αλλά και δεν θέλουμε (στην πραγματικότητα μάλλον αρνιόμαστε πεισματικά) να δούμε. Αυτό γίνεται στα διηγήματά του μέσα από την ανάσυρση από τον πυθμένα της επικαιρότητας επεισοδίων που σε μια τυπική εφημερίδα ή δεν θα καταλάμβαναν χώρο ή θα απασχολούσαν το πολύ κάποιο μονόστηλο στα «γεγονότα της πόλης».

Από αυτό το ίδιο πνεύμα δεν διαπνέεται φυσικά μόνο ο Τσέχοφ – αν θέλει να εξετάσει κανείς στην Ελλάδα το ίδιο πνεύμα, θα προβάλει μπροστά του μια σειρά αξιόλογων εκλεκτικών συγγενών του, από τον Βιζυηνό μέχρι τον Μητσάκη. Μόνο που στον Τσέχοφ αυτό γίνεται με έναν συναρπαστικό απλό τρόπο. Σχεδόν αθόρυβα τα πράγματα κλιμακώνονται από το ασήμαντο στο σημαντικό, από το μικρό στο μεγάλο κι από το εφήμερο στο αιώνιο.

Δεν είναι μόνο αυτό που προβάλλει η παράσταση του Γιάννη Μόσχου – ή τουλάχιστον δεν είναι μόνο αυτό από όσα προβάλλει που αποκτά για εμάς καθοριστική σημασία. Η πιο γοητευτική στιγμή της είναι, όπως πιστεύω, όταν βγάζει τον Τσέχοφ από την κλισέ ακινησία της ρωσικής επαρχίας του για να τον αποκαλύψει σαν έναν Flâneur. Αυτός ο Τσέχοφ μάς έχει διαφύγει: να τος που κυκλοφορεί στα στενά της πόλης, παρατηρεί, καταγράφει, συνθέτει έναν κόσμο που -επαναλαμβάνω- μοιάζει με εκείνον του φωτογράφου: φευγαλέος κατά την κίνηση και όμως, αθάνατος σε ό,τι μύχιο και σιωπηλό αποκαλύπτει επιβραδυνόμενος, μέχρι ακινησίας.

Σκοπός λέει ο ίδιος ο σκηνοθέτης και δραματουργός είναι με αυτή τη σύνθεση να καλυφθεί το σεντόνι της ματαιότητας που σκεπάζει τα ανθρώπινα, κατά τον Τσέχοφ. Είναι μάλλον μια σεμνή από μέρους του δήλωση. Εδώ έχουμε μια σύντομη κι αληθινά σημαντική «περιπλάνηση» στη σημασία του ανθρώπινου. Αυτό που λείπει είναι το δίδαγμα, κάποιο επιμύθιο, κάτι που μας καθησυχάζει σαν το «νόημα» του συγγραφέα. Αυτό το μεγάλο σχήμα της βόλτας του Τσέχοφ είναι όμως η δική μας ευθύνη. Αυτό είναι η δική μας πόλη.

Είμαι στην ευχάριστη θέση να διαπιστώνω ότι αν έχει μάθει πια κάτι καλά το νεότερο θέατρό μας είναι να αφηγείται μια ιστορία χωρίς θεατρινισμούς και σκηνικά «ευρήματα». Στα ίσια, άμεσα, με αυτοπεποίθηση και παρρησία, μια ομάδα μπορεί πια να μας μιλήσει κατά πρόσωπο και με πρόσωπο, χωρίς ψιμύθια. Μπορεί να αρχίσει το παιχνίδι του θεάτρου από την αρχή, από την πρώτη σύμβαση, από το πρώτο παιχνίδι με τον θεατή. Αυτή είναι η αληθινή «διασκέδαση» στην παράσταση του Μόσχου. Από εκεί μπορούμε να δούμε το πιο σημαντικό, μέσα από ένα θέατρο που στήνεται ανάμεσα σε ένα παλκοσένικο και σε ένα άλμα από τον αφηγητή στον ρόλο, από ένα ακροατήριο σε ένα κοινό.

Για όλα αυτά η παράσταση του Γιάννη Μόσχου είχε τόσο μεγάλη επιτυχία κατά τη γνώμη μου. Είχε μια νέα, φρέσκια ιδέα για τον Τσέχοφ. Είχε μια καινούργια εικόνα για τον εαυτό της και το θέατρο. Και είχε με το μέρος της, από την αρχή κιόλας, το κοινό. Γιατί όχι; Είναι μια παράσταση που θέλει να διδάξει χωρίς διδακτισμό και θέλει να συγκινήσει χωρίς μελοδραματισμούς.

Εχει μαζί της και μια φοβερή τετράδα παρουσιαστών: Ο Αλέξανδρος Μυλωνάς, ο Μιχάλης Οικονόμου, η Εύη Σαουλίδου και η Λυδία Φωτοπούλου ήταν μέσα στην παράσταση και εκτός αυτής, έβλεπαν τον εαυτό τους και τον δημιουργούσαν επί σκηνής. Μου φάνηκε μάλιστα κάποια στιγμή πως σαν να συνέθεταν μια ομάδα δεμένη με κάτι άλλο, μεγαλύτερο από την κοινή περιστασιακή «σύμπραξή» τους. Ισως είναι ο Τσέχοφ που τους οδηγεί σε μια ένωση βαθύτερη και ουσιαστικότερη, μέσα από το χιούμορ, το άγγιγμα, την αθωότητα και την ανθρωπιά του. Ο Τσέχοφ, πάλι.