«Ζόρικος κρεμανταλάς ο καιρός που κουβαλάς...»

Ο Δήμος Μούτσης είχε γεννηθεί στον Πειραιά στις 2 Αυγούστου του 1938 και, όπως γράφει ο σπουδαίος μουσικός μελετητής, ερευνητής και συλλέκτης δίσκων Σταύρος Καρτσωνάκης, βιογράφος του Νίκου Γκάτσου («Νίκος Γκάτσος. Δώστε μου μια ταυτότητα να θυμηθώ ποιος είμαι». Ποίηση και στιχουργική 1931-1991. Εκδόσεις Μετρονόμος), αλλά και ο άνθρωπος που επιμελήθηκε το βιογραφικό σημείωμα του Μούτση στην επίσημη ιστοσελίδα dimosmoutsis.gr/, υπήρξε «παιδί μιας παραδοσιακής ελληνικής οικογένειας κάπου στον Πειραιά, που το μόνο περιουσιακό της στοιχείο ήταν η εξασφάλιση της καθημερινής επιβίωσης».

Πάμφτωχη οικογένεια κι όμως, «ο Δήμος Μούτσης στα επτά του χρόνια “απαίτησε” να μάθει μουσική, κάτι αδιανόητο για ένα παιδί της εποχής που δεν ήταν ούτε πλούσιο, ούτε καν ζούσε σε περιβάλλον που να ‘χε σχέση με τα μουσικά πράγματα! Ομως η “προηγμένης τεχνολογίας μάνα” τον έγραψε στον Πειραϊκό Σύνδεσμο». Η επιθυμία του ήταν, όπως θα εξομολογούνταν ο ίδιος αργότερα, να μάθει βιολοντσέλο, σπούδασε όμως κατ’ αρχάς βιολί προτού στραφεί στο πιάνο. Δασκάλα του στο βιολί ήταν πρώτα πρώτα η γνωστή ποιήτρια και μεταφράστρια Ιουλία Ιατρίδη κι αργότερα ολοκλήρωσε τις μουσικές του σπουδές στο Ωδείο Αθηνών, αποφοιτώντας μ’ ένα πρώτο βραβείο παμψηφεί.

Είχε μάλιστα, σύμφωνα με μαρτυρία του Μανώλη Μητσιά, εξασφαλίσει και υποτροφία για να συνεχίσει τις σπουδές του στην Ελβετία, όταν άκουσε «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» του Μίκη Θεοδωράκη αποφασίζοντας πως, εφεξής, σε αυτή τη συνάντηση της μουσικής με την ποίηση θέλει να αφοσιωθεί. Εμεινε στην Ελλάδα και κατά τον Καρτσωνάκη «ξεκίνησε την περιπετειώδη, ανήσυχη και δημιουργική του διαδρομή στην ελληνική μουσική, προς τα τέλη της δεκαετίας του ‘60, εποχή ρευστή μεν πολιτικά αλλά ιδιαίτερα γόνιμη πνευματικά σε πολλούς τομείς».

Ο Γκάτσος

Καθοριστική είναι βέβαια η γνωριμία του με τον Νίκο Γκάτσο, τον Μάνο Χατζιδάκι και την παρέα που σύχναζε στον «Φλόκα». Ετσι ξεκινάει κι ο πρώτος τραγουδοποιητικός του κύκλος. Με στίχους του Γκάτσου για μεμονωμένα τραγούδια που κυκλοφορούν σε 50 (συλλεκτικά και πολύτιμα πια) 45άρια. Το πρώτο τραγούδι του Μούτση ήταν το «Βρέχει ο Θεός». Είχε γράψει τη μουσική και πρότεινε στον Γκάτσο τους στίχους για ένα τραγούδι που ερμήνευσε ο Σταμάτης Κόκοτας. Ο ίδιος τραγουδιστής ανέλαβε και τα επόμενα της επιτυχημένης συνεργασίας Γκάτσου-Μούτση: «Μη μου χτυπάς τα μεσάνυχτα την πόρτα», «Πειραιώτισσα» κ.ά., Ακολούθησε το «Σ’ έβλεπα στα μάτια» με τη Βίκυ Μοσχολιού. Το «Αύριο πάλι» με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, το «Με ένα παράπονο» με τον πρωτοεμφανιζόμενο τότε Μανώλη Μητσιά (παιδάκι στην ταινία «Ενας μάγκας στα σαλόνια»).

Ο Μητσιάς δεν ήταν ο μόνος πρωτοεμφανιζόμενος που έτυχε της μουσικής ευλογίας κάποιας εκδοχής του ταλέντου του Μούτση. Ακόμα και του ενορχηστρωτικού ταλέντου: το 1970 ο Μάνος Χατζιδάκις ανέθεσε στον Μούτση τη φροντίδα της ενορχήστρωσης και της μουσικής διεύθυνσης των τραγουδιών του στην «Επιστροφή», σε στίχους Γκάτσου και πάλι, με ερμηνευτές τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και την πρωτοεμφανιζόμενη Δήμητρα Γαλάνη. Παράλληλα ο Μούτσης συνεχίζει να γράφει αυτά που θα αποδεικνύονταν ιστορικά τραγούδια και σημεία αναφοράς στο ρεπερτόριο του Μανώλη Μητσιά: «Αυτά τα χέρια» (σε στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου), «Στην Ελευσίνα μια φορά» (σε στίχους Βασίλη Ανδρεόπουλου) κ.ά. Ακολουθούν και οι δύο πρώτοι μεγάλοι δίσκοι «Κάποιο καλοκαίρι» (1968) και «Ενα χαμόγελο» (1969).

Ο «Αγιος Φεβρουάριος»

Το 1971, μεσούσης της χούντας, ο Μούτσης ανακαλύπτει σε μια μπουάτ τη φωνή της Πετρής Σαλπέα. Εχοντας ήδη στα χέρια του τους στίχους του Μάνου Ελευθερίου για τον «Αγιο Φεβρουάριο» (ο ποιητής του έχει δώσει μια σειρά από ποιητικές αναφορές σε καρτ ποστάλ, φωτογραφίες, άρθρα και άλλες πηγές από τη Σμύρνη, πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή) την πολιορκεί κυριολεκτικά για να ερμηνεύσει τα μεγάλα τραγούδια όπως το ομώνυμο, «Το κομοδίνο» κ.ά. Στην τρίτη του κρούση η σπουδαία Πετρή δέχεται και τα τραγούδια πρωτοπαρουσιάζονται ζωντανά Οκτώβριο του 1971 με εκείνην και τον Γιάννη Μπογδάνο στο κέντρο «Περικλής» της Πλάκας, το οποίο ειδικά για εκείνες τις παραστάσεις ονομάζεται «Φεβρουάριος».

Κατ’ επιταγήν της δισκογραφικής εταιρείας Philips όμως, τα τραγούδια ηχογραφούνται με τον νεαρό -φαντάρο ακόμα- ερμηνευτή Δημήτρη Μητροπάνο. Κυκλοφορούν το ‘72 αλλά δεν γνωρίζουν σε πρώτη φάση καμία επιτυχία (!) μέχρι που ο Δημήτρης Ψαθάς αρθρογραφώντας κάποιους μήνες μετά στα «Νέα» γράφει λανθασμένα ότι το φονικό από τον Νίκο Κοεμτζή έγινε με παραγγελιά το «Ο χάρος βγήκε παγανιά» (και όχι τις «Βεργούλες» του Βαμβακάρη). «Ε, από κει και πέρα έγινε ντόρος και ο δίσκος άρχισε να παίρνει τα πάνω του», έλεγε ο ίδιος ο Μούτσης σε συνέντευξή του στον Θανάση Συλιβό.

Ο Σταύρος Καρτσωνάκης κάνει την αποτίμηση εκείνης της δουλειάς που εγγράφηκε στο DNA μας: «(...)Με τον “Αγιο Φεβρουάριο”, ένα πολύ σημαντικό έργο, ο Μούτσης τελειώνει νοηματικά και μορφολογικά όλη την πρώτη του περίοδο, ανοίγοντας μάλιστα μ’ αυτό το έργο, όπως αποδείχτηκε εκ των υστέρων, καινούργιους δρόμους στη μετέπειτα ελληνική δισκογραφία». Ακολουθούν ακόμα δύο δίσκοι με λαϊκά τραγούδια: ο «Συνοικισμός Α» με στίχους κυρίως του Γιάννη Λογοθέτη (ως «Γιάννης Μιχαηλίδης») αλλά και των Γκάτσου, Ελευθερίου και Βαρβάρας Τσιμπούλη κι ερμηνευτές τους Αντώνη Καλογιάννη και Βίκυ Μοσχολιού (από εκεί το πασίγνωστο «Ασπρα, κόκκινα, κίτρινα, μπλε») και οι «Στροφές», με μόνη ερμηνεύτρια τη Μοσχολιού και στίχους Πυθαγόρα, Λογοθέτη, Ελευθερίου, αλλά και Γκάτσου. Εκεί αναδεικνύονται επιτυχίες όπως: «Αγκαλιά και πλάι πλάι», «Και γεια χαρά», «Μια βραδιά στη Λάρισα»...

Μελοποιημένη ποίηση και «Τετραλογία»

Το ’74 με τη Μεταπολίτευση ακολουθούν οι «Μαρτυρίες» «με διάφορα σπουδαία τραγούδια, “κομμένα” μέχρι τότε από τη λογοκρισία».

Κι ακολουθεί έναν χρόνο αργότερα η «Τετραλογία», με πρωτοεμφανιζόμενη την Αλκηστη Πρωτοψάλτη, «σε ένα αρκετά δύσκολο εγχείρημα», στο οποίο ο Μούτσης αποφασίζει προτού οι μελοποιήσεις να γίνουν έθος να αναμετρηθεί με θηριώδη κείμενα της ελληνικής ποίησης (Καβάφη, Σεφέρη, Καρυωτάκη, Ρίτσο). «Εδώ», επισημαίνει ο Καρτσωνάκης, «έχει πολύ ενδιαφέρον να ακούσει κανείς αυτό το έργο και στην ορχηστρική του εκδοχή. Αν αφαιρούσαμε δηλαδή τις φωνές, ίσως και να ‘παιρνε μια άλλη διάσταση. Τίποτα απ’ όσα προηγήθηκαν και ακολούθησαν στον “πολύπαθο χώρο” της μελοποιημένης ποίησης δεν μοιάζει μαζί του. Η εντυπωσιακή ενορχήστρωση (κι εδώ αποδεικνύεται ο σπουδαίος μουσικός), πολύπλοκη και πολύχρωμη, σε κάνει συχνά, όσο και αν φαίνεται απίστευτο, να ξεχνάς αυτούς τους στίχους, που είναι απ’ τους καλύτερους που γράφτηκαν στην ελληνική ποίηση, και να επικεντρώνεσαι μόνο στη μουσική. Kαι αυτό το μεγάλο επίτευγμα του Μούτση ελάχιστοι το τόλμησαν και ακόμα λιγότεροι το κατάφεραν. Ισως γι’ αυτό σ’ όλες τις λίστες, που κατά καιρούς γίνονται από διάφορους ειδικούς μελετητές κι ερευνητές της ελληνικής μουσικής, το απίστευτο αυτό έργο κατέχει -δικαίως- μια απ’ τις πρώτες θέσεις στην τελική κατάταξη των σημαντικότερων κύκλων».

Ακολούθησε το 1976 η «Εργατική συμφωνία», μουσική απ’ το θεατρικό έργο του Γιώργου Σκούρτη «Απεργία», και το ’79 το «Δρομολόγιο», που δεν έχουν την αναμενόμενη υποδοχή ούτε καν από τον ίδιο τελικά: «Φοβάμαι ότι θα αρχίσω να επαναλαμβάνομαι. Φοβάμαι και δεν το θέλω καθόλου», λέει σε ανύποπτο χρόνο…

Τριπολίτης, Μπέλλου, Κηλαηδόνης

Αλλά το 1981 έρχεται το συγκλονιστικό και ηχητικά ολόφρεσκο «Φράγμα», όλο σε στίχους του Τριπολίτη: «Delenda est (Ερηνούλα μου)» (από τη λατινική φράση που αποδίδεται στον Κάτωνα «Carthago delenda est» - «Πρέπει να καταστραφεί η Καρχηδόνα»), «Δε λες κουβέντα», «Νταλίκα»... και «μια ιδεολογική μουσική κι αισθητική πρόταση που σ’ όλα τα επίπεδα είχε να προτείνει κάτι φρέσκο και νέο, και το πέτυχε. Και δικαιώθηκε στον χρόνο, και δημιούργησε σχολή ανοίγοντας συγχρόνως στον εαυτό του τον δρόμο γι’ αυτή την τόσο πολυσυζητημένη μετέπειτα μοναχική του πορεία». Τα ανυπέρβλητα λαϊκά τραγούδια του δίσκου ερμηνεύονται (ανεξίτηλα) από τη Σωτηρία Μπέλλου, με τον Δήμο Μούτση να τραγουδάει μόνο το ρεφρέν στο «Δε λες κουβέντα». Ο ίδιος ερμηνεύει και μαζί με τον Λουκιανό Κηλαηδόνη και την Αλκηστη Πρωτοψάλτη το «Κουβεντούλες με τον Φρόιντ». Η απόπειρά του στην ερμηνεία σχεδόν «προλογίζει» τις επόμενες δουλειές του. Το 1983 με το «Ενέχυρο» εγκαινιάζει τη μοναχική του -μουσική, στίχοι, ερμηνεία- πορεία. Το 1987 ακολουθεί το «Να!» («Το όνειρο», «Μια φυσαρμόνικα που κλαίει» κ.α). Το 1990 ο «Ταξιδιώτης του παντός» με τη Νανά Μούσχουρη (τελευταίος δίσκος που έγραψε για άλλον τραγουδιστή) και το 1994 το «Για πούλημα λοιπόν!», πάλι με μουσική, στίχους και ερμηνεία δική του.

Το 1999 ο Δήμος Μούτσης συνεργάστηκε ξανά με τον Δημήτρη Μητροπάνο και τη Δήμητρα Γαλάνη για μια μεγάλη «αναδρομική» συναυλία στο Ηρώδειο, στην οποία κεντρικό ερμηνευτικό ρόλο είχε και η Χαρούλα Αλεξίου. Αυτό ήταν ουσιαστικά και το κύκνειο δισκογραφικό του άσμα.

Οπως επισημαίνει ο Καρτσωνάκης, «για τους πάρα πολλούς ανθρώπους που εκτιμούν το έργο του Δήμου Μούτση, τη στάση του που θυμίζει το “Οσο μπορείς” του Καβάφη, ακόμα και την “Ηχηρή” σιωπή του που ανά πάσα στιγμή περιμένουμε να σπάσει και να μας αποκαλύψει το επόμενό του αριστούργημα, οι στίχοι του, η δραματικότητα και η αγωνία στην ερμηνεία του, η μουσική που έγραψε στην προσωπική του τριλογία ΕΝΕΧΥΡΟ – ΝΑ…! – ΓΙΑ ΠΟΥΛΗΜΑ ΛΟΙΠΟΝ!, όλα αυτά μαζί και ιδιαίτερα αποτελούν μιαν αρκετά ικανοποιητική εξήγηση για το ΓΙΑΤΙ έχει τόσα χρόνια να μας δώσει έναν καινούργιο κύκλο τραγουδιών. Αυτό βέβαια καλύπτει τη μισή αλήθεια. Ισως η άλλη μισή να κρύβεται σε μια παλαιότερη δήλωσή του, που δείχνει την ταπεινότητα, το μέτρο και την αυτογνωσία με την όποια αντιμετωπίζει το έργο του: “Περνώντας ο καιρός, καταλαβαίνω πως η δουλειά μου γίνεται όλο και πιο δύσκολη. Ισως γιατί μου γίνεται πιο συνειδητή, ίσως γιατί από τιμιότητα, χρειάζομαι περισσότερες διευκρινίσεις”».

Ιδιοσυγκρασιακός, παράξενος, εμφανίστηκε στον δημόσιο βίο ξανά με το ΜέΡΑ25 και με σποραδικές οργισμένες παρεμβάσεις στα social media. Ηταν άλλωστε δεινός χρήστης της νέας τεχνολογίας. Περιηγούνταν τακτικά στο «Internet αλλά ναι και στο Youtube! Ξεκινάω να δω κάτι και μόλις τελειώσει, συνειδητοποιώ ότι έχουν περάσει κάτι ώρες… Ηταν ένας κόσμος που μου ανοίχτηκε σε μια περίοδο που το είχα ανάγκη. Βλέπω πράγματα που ήθελα πολύ να τα ζήσω. Δεν έχω βέβαια παράπονο από τη ζωή μου αλλά δεν είναι και λίγο να βλέπεις τον Bernstein να διευθύνει! Μέσα στο σπίτι σου!!!»