Η ιστορία μιας χαμένης όπερας

Το θρυλικό έργο «Η νεκρή πόλη», που διαδραματίζεται στις Μυκήνες στα τέλη του 19ου αιώνα, είναι η μοναδική όπερα που συνέθεσε η κορυφαία μουσικοπαιδαγωγός και αρχιμουσικός Νάντια Μπουλανζέ (1887-1979), σε συνεργασία με τον μέντορά της Ραούλ Πινιό και αποτελεί ένα από τα σπανιότερα παιζόμενα και πιο μυστηριώδη έργα του 20ού αιώνα.

Η Νάντια Μπουλανζέ θεωρείται η μεγαλύτερη μουσικοπαιδαγωγός του 20ού αιώνα, καθώς δίδαξε σειρά από εμβληματικούς συνθέτες, όπως οι Ααρον Κόπλαντ, Λέναρντ Μπέρνσταϊν, Αστορ Πιατσόλα, Φίλιπ Γκλας, Κουίνσι Τζόουνς και μεταξύ άλλων τους Ελληνες Αλεξανδρο Μυράτ και Σταύρο Ξαρχάκο. Αν και σπούδασε σύνθεση στο Ωδείο του Παρισιού, τα έργα της παραμένουν ελάχιστα γνωστά και ουσιαστικά σταμάτησε να συνθέτει όταν ήταν περίπου 35 ετών μετά τον θάνατο της αδελφής της, Λιλί, εξίσου ταλαντούχας συνθέτριας, και του μέντορά της, Ραούλ Πινιό. Τα συμβάντα αυτά, σε συνδυασμό με την απροκάλυπτα σεξιστική ατμόσφαιρα της εποχής που την αντιμετώπιζε υποτιμητικά ως «γυναίκα συνθέτρια», φαίνεται να κλόνισαν μοιραία την αυτοπεποίθηση της Μπουλανζέ ως δημιουργού. Το ενδιαφέρον για το συνθετικό, και όχι μόνο το ερμηνευτικό και μουσικοπαιδαγωγικό έργο της έχει αναζωπυρωθεί αποφασιστικά τις τελευταίες δεκαετίες, με μια σειρά από πρωτοποριακές αναβιώσεις ανά τον κόσμο.

Η Μπουλανζέ ευτύχησε να είναι η πρώτη γυναίκα που ανέβηκε στο πόντιουμ της Βασιλικής Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Λονδίνου, της Συμφωνικής Ορχήστρας της Βοστόνης, της Φιλαρμονικής Ορχήστρας της Νέας Υόρκης και της Συμφωνικής Ορχήστρας της Φιλαδέλφειας. Στην επίμονη ερώτηση αν επηρεάζει το φύλο τη διεύθυνση ορχήστρας, η απάντησή της ήταν πάντα το ίδιο κατηγορηματική: «Δεν νομίζω ότι το φύλο και η δουλειά του ή της αρχιμουσικού έχουν οποιαδήποτε σχέση».

Η τολμηρή όπερα «Η νεκρή πόλη», βασισμένη στο ομώνυμο θεατρικό έργο του διαβόητου Ιταλού ποιητή Γκαμπριέλε Ντ’ Ανούντσιο, ο οποίος υπογράφει και το λιμπρέτο της οπερατικής προσαρμογής, εξιστορεί την τραγική όσο και εξωφρενική ιστορία ενός παρακμιακού αιμομικτικού πάθους με σκηνικό την ανασκαφή των ερειπίων της αρχαίας πόλης των Μυκηνών.

Μια σειρά από κακουχίες κατέστησαν την όπερα ένα από τα πιο σπάνια, μυστηριώδη και περιπετειώδη οπερατικά έργα του 20ού αιώνα.

Το ταξίδι της «χαμένης όπερας» χρονολογείται ως εξής:

1909. Ο συνθέτης Ραούλ Πινιό συναντά τη Νάντια Μπουλανζέ στο Ωδείο του Παρισιού. Γοητευμένος από την προσωπικότητά της θα γίνει συνεργάτης και υποστηρικτής του έργου της. Εκείνη τη χρονιά θα συνθέσουν μαζί τον κύκλο τραγουδιών «Lesheures claires» και θα ξεκινήσουν να δουλεύουν την πρώτη τους όπερα «Η νεκρή πόλη», βασισμένη στο ομώνυμο θεατρικό έργο του Ντ’ Ανούντσιο.

1911. Το μεγαλύτερο μέρος της όπερας γράφτηκε στην Γκαρζενβίλ κατά τη διάρκεια καλοκαιρινών διακοπών. Σε επιστολή της προς τον Ντ’ Ανούντσιο με ημερομηνία 2 Ιουλίου 1911, η Μπουλανζέ διαβεβαιώνει τον συγγραφέα ότι οι δύο πρώτες πράξεις είχαν σχεδόν ολοκληρωθεί: «Δεν ξέρω πώς θα τα καταφέρουμε, αλλά είμαι βέβαιη ότι κάθε νότα θα είναι βγαλμένη από την καρδιά μας – και νομίζω πως υπάρχει κάτι που αναπόφευκτα θα δώσει στην παρτιτούρα μας διαχρονική αξία: η ειλικρίνεια και το έντονο συναίσθημα που θα της προσφέρουν οι δυο καρδιές μας».

1912. Η σύνθεση της όπερας σε τέσσερις πράξεις βρίσκεται στο τελικό στάδιο. Δεδομένης της σχέσης του λιμπρέτου με το «Πελλέας και Μελισάνθη», είναι ενδεικτικό ότι πολλά αποσπάσματα έχουν μεγάλη ομοιότητα με το έργο του Ντεμπισί, που ήταν αγαπημένος συνθέτης τόσο της Νάντιας όσο και της Λιλί Μπουλανζέ και πηγή έμπνευσης και για τις δύο αδελφές.

1913. Ο από κοινού χαρακτήρας της συνθετικής διαδικασίας δεν μπορεί εύκολα να αμφισβητηθεί. Είναι, ωστόσο, λογικό να υποθέσουμε ότι το πρελούδιο της όπερας είναι εξ ολοκλήρου έργο της Μπουλανζέ. Το φροντισμένο χειρόγραφο είναι γραμμένο με το δικό της χέρι και φέρει χρονολογία Νοεμβρίου του 1913.

1914. Μετά τον θάνατο του Πινιό στις 3 Ιανουαρίου, πολλοί συγγραφείς επικήδειων εξέφραζαν «τη ζωηρή ελπίδα ότι η Οπερά Κομίκ θα ανέβαζε τη “Νεκρή πόλη” το συντομότερο δυνατό». Τον Ιούλιο ολοκληρώνεται η διανομή, οι αφίσες είχαν σχεδιαστεί και η έναρξη των προβών της χορωδίας είχε προγραμματιστεί για τις 17 Αυγούστου. Ωστόσο το ξέσπασμα του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου σήμανε την αναστολή όλων των σχεδίων.

1917. Η αποθήκη όπου φυλάσσονταν τα ορχηστρικά μέρη του έργου βομβαρδίζεται με αποτέλεσμα ένα μέρος του έργου να χαθεί.

1920. Η συνθετική καριέρα της Μπουλανζέ ατόνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Ο θάνατος της αδελφής της, Λιλί, ήταν καταστροφικό πλήγμα και οπωσδήποτε ο θάνατος του Πινιό πρέπει να κλόνισε ακόμη περισσότερο την υπόστασή της ως δημιουργού.

1923. Ενα χειρόγραφο αντίγραφο της Α' Πράξης της «Νεκρής πόλης» με το χέρι της Νάντια Μπουλανζέ, που ανήκει στον εκδοτικό οίκο Αϊζέλ, φέρει την ημερομηνία 6 Σεπτεμβρίου 1923. Η Ρόζενστιλ αναφέρει ότι το 1923, «ο Αλμπέρ Καρέ, διευθυντής της Οπερά Κομίκ, μετά από πρόταση του Ντ’ Ανούντσιο, αναζήτησε την παρτιτούρα της “Νεκρής πόλης”, η οποία βρισκόταν στο πίσω μέρος ενός συρταριού από την εποχή του πολέμου». Δυστυχώς, για άγνωστο λόγο, ο Καρέ δεν πραγματοποίησε το σχέδιό του να ανεβάσει τη «Νεκρή πόλη» τη σεζόν 1923-24 στην Οπερά Κομίκ.

1946. Ο Λέναρντ Μπέρνσταϊν εκφράζει το ενδιαφέρον του να παρουσιάσει το έργο και η Μπουλανζέ του στέλνει ένα αντίγραφο της παρτιτούρας. Οι ελπίδες της για μια παρουσίασή της και πάλι θα διαψευστούν. Ο Μπέρνσταϊν όχι μόνο δεν διηύθυνε ποτέ τη «Νεκρή πόλη», αλλά δεν επέστρεψε καν την παρτιτούρα.

2005. Η όπερα ανεβαίνει, επιτέλους, για πρώτη φορά στο Φεστιβάλ της Accademia Musicale Chigiana στη Σιένα, σε νέα ενορχήστρωση του Μάριο Μπονιφάτσιο, με οδηγό τη μόνη πράξη που διασώθηκε ακέραιη από πυρκαγιά του χώρου φύλαξης, καθώς και την παρτιτούρα για φωνή και πιάνο που είχε ανακαλυφθεί πρόσφατα. Οι κριτικές είναι διθυραμβικές.

2020. Η «Νεκρή πόλη» παρουσιάζεται, για δεύτερη φορά, σε συναυλιακή μορφή, τον Μάρτιο του 2020, στην Οπερα του Γκέτεμποργκ της Σουηδίας.

2021. Ο πιανίστας αρχιμουσικός Νιλ Γκόρεν, ιδρυτής και καλλιτεχνικός διευθυντής του ιδιαίτερου αμερικανικού θιάσου Catapult Opera, αναθέτει στους Αμερικανούς συνθέτες Τζόζεφ Στίλγουελ και Στέφαν Σουίκ, υπό την επίβλεψη του Ντέιβιντ Κόντε, ενός από τους τελευταίους προστατευόμενους της Μπουλανζέ, τη νέα ενορχήστρωση της όπερας για ενδεκαμελές μουσικό σύνολο.

2024. Σε συμπαραγωγή με την Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, η Catapult Opera παρουσιάζει τη «Νεκρή πόλη» στο τρίτο, μόλις, ανέβασμά της παγκοσμίως εδώ και πάνω από έναν αιώνα! Η νέα φιλόδοξη παραγωγή παρουσιάζεται σε μουσική διεύθυνση του Νιλ Γκόρεν και σκηνοθεσία της Ρόμπιν Γκουαρίνο. Το λιτό και ταυτόχρονα εντυπωσιακό σκηνικό υπογράφει η Αντρόμακι Σάλφαντ, τα κοστούμια η Κάντις Ντόνελι, ενώ ο σχεδιασμός φωτισμών και οι προβολές είναι της Τζέσικα Αν Ντρέιτον. Τους τέσσερις ήρωες ερμηνεύουν διακεκριμένοι ερμηνευτές: η υψίφωνος Μελίσα Χάρβεϊ, η μεσόφωνος Λόρι Ρούμπιν, ο βαρύτονος Τζόσουα Ντένις και ο τενόρος Τζορέλ Ουίλιαμς.

«Η νεκρή πόλη» παρουσιάζεται σε πανελλήνια πρεμιέρα για τρεις παραστάσεις στις 24, 26, 28 Ιανουαρίου στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ, στο ΚΠΙΣΝ, ενώ στη συνέχεια θα κάνει πρεμιέρα στο NYU Skirball Center for the Performing Arts στη Νέα Υόρκη στις 19, 20 και 21 Απριλίου.