Πλάσματα μιας μέρας: Όταν έκλαψε ο Γιάλομ

Εγκαινιάζοντας ήδη από τον «Δήμιο του έρωτα» ένα νέο αφηγηματικό είδος που συνδυάζει ιστορίες ψυχοθεραπείες με το δοκίμιο, τη λογοτεχνία και τον φιλοσοφικό λόγο, ο 84χρονος ψυχαναλυτής Ίρβιν Γιάλομ μας προσφέρει τα «Πλάσματα μιας μέρας», μια νέα σειρά ψυχοθεραπευτικών ιστοριών σύντομης διάρκειας, που στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Άγρα».

Στις ιστορίες οι θεραπευόμενοι βασανίζονται από άγχος για τον θάνατο, για την απώλεια αγαπημένων προσώπων, για την τελική απώλεια του εαυτού, για το πώς θα δώσουν νόημα στη ζωή τους, πώς θα αντιμετωπίσουν το γεγονός ότι γερνάνε και ότι οι δυνατότητές τους μειώνονται, από άγχος για τις επιλογές που έχουν να κάνουν, για τη θεμελιώδη απομόνωση του ανθρώπου.

Για να προσφέρει βοήθεια, ο θεραπευτής πρέπει να είναι προικισμένος με οξυμένη ευαισθησία για υπαρξιακά ζητήματα, και ριζικά διαφορετική οπτική από τους ορισμούς που προτείνουν οι κλινικοί θεραπευτές άλλων κατευθύνσεων.

Το παράδειγμα του «εφήμερου»

Σε κάποιες περιπτώσεις, το παράδειγμα του «εφήμερου» που φέρει ο Γιάλομ στη συνεδρία, δρα απελευθερωτικά, απεμπλέκοντας τους θεραπευόμενους από δυσεπίλυτες καταστάσεις της καθημερινής και ψυχικής ζωής τους.

Παρ’ όλο που δεν θα συγκατέλεγα τον Ίρβιν Γιάλομ στους μεγάλους παρηγορητές του θανάτου, καθώς αποφεύγει να αγγίξει το μυστήριό του, εν τούτοις η στάση και η παρουσία του στις ιστορίες των ανθρώπων συνιστά παρηγορία, καθώς εστιάζει και αναζωπυρώνει την ίδια τη ζωή, μέσα από την αυθεντική ανθρώπινη επαφή, την εξερεύνηση όλων των πτυχών της ζωής, την κατάδυση στο ασυνείδητο και την ανάδυση ξεχασμένων συναισθημάτων.

Όπως ομολογεί και ο ίδιος, συχνά οι θεραπευόμενοι ωφελούνται με τρόπους που κι ο ίδιος θα ήταν αδύνατον να προβλέψει.

Δέκα ιστορίες

Ένας ηλικιωμένος, ερωτευμένος με τις λέξεις, που πάντα ήθελε να γράψει ένα μυθιστόρημα για τον Νίτσε, τον χρίζει μάρτυρα της αλληλογραφίας του με τον καθηγητή του, για τον οποίο διατηρεί ανεπίλυτο πένθος καλώντας τον να πιστοποιήσει το γεγονός πως είχε υπάρξει σημαντικός για έναν σπουδαίο άνδρα.

Στο τέλος λυτρώνεται.

Ένας άλλος συνειδητοποιεί πως η αληθινή ζωή είναι αυτή που ζούμε κάθε στιγμή.

Μια ετοιμοθάνατη εμποτίζει με νόημα τις τελευταίες της μέρες καθώς αποφασίζει να κόψει τον λώρο με την απόγνωση και τα συναισθήματα φθόνου και να γίνει με τη στάση της παράδειγμα, «σκαπανέας του θανάτου» για τους φίλους και την οικογένειά της.

Μια άρρωστη νοσηλεύτρια με εξαρτημένο γιο στη φυλακή, που φροντίζει άλλους, αλλά όχι τον εαυτό της, συμμαχεί με τα καλύτερα κομμάτια της καθώς αντιλαμβάνεται πόσους ανθρώπους έχει μεταμορφώσει.

Μια συγγραφέας που έχει καταχωνιάσει τη λογοτεχνική της φωνή σε μια περίκλειστη κούτα, την ξαναβρίσκει χάρη την επαφή με τον θεραπευτή της κι ελευθερώνεται.

Η ζωή ενός θεραπευόμενου αλλάζει όταν του συστήνει μια οικονόμο για να φροντίσει το σπίτι του.

Η αίσθηση της κατακερματισμένης πραγματικότητας για μια θεραπευόμενη ανασυντίθεται χάρη στη ζεστά αυθεντική επαφή με τον θεραπευτή της. Είναι μια 69χρονη πρώην χορεύτρια που η «πραγματική ζωή της» βρίσκεται παγωμένη στο συναρπαστικό παρελθόν με τον «πιο όμορφο άνδρα του κόσμου» που την εγκατέλειψε και τον μαχαίρωσε.

Δυο θεραπευόμενοι ωφελούνται από τα μαθήματα εσωτερικής ζωής του Μάρκου Αυρήλιου.

Άλλη θεραπευόμενη, ψυχοθεραπεύτρια η ίδια, αμφισβητεί τη σημαντικότητα του συναρπαστικού νεανικού παρελθόντος της, που θεωρεί ως μόνη αληθινή ζωή, καθώς οδηγείται στη διάγνωση πως ο φίλος της έπασχε από μανία.

Τελικά αντιλαμβάνεται πως η πράξη της διάγνωσης οδηγεί σε διαστρέβλωση του τρόπου που κατανοούμε τα γεγονότα και συμφιλιώνεται με το παρελθόν της.

Ένας 37χρονος που τα είχε όλα αλλά τον έπνιγαν οι ενοχές και η αμφιβολία για τον εαυτό του βασανίζεται για το τι είναι τελικά η πραγματικότητα, μέσα από την απώλεια ενός σημαντικού και στοργικού φίλου που αυτοκτόνησε.

Ένας άνδρας προσπαθεί να αναπληρώσει την αίσθηση του εαυτού που του λείπει με το να επιθυμεί να αφήσει ισχυρό αποτύπωμα στη σκέψη του θεραπευτή.

Ένταση, πυκνότητα, συνειδητοποίηση

Αυτές οι σύντομες συναντήσεις που χαρακτηρίζονται από ένταση, πυκνότητα και συνειδητοποίηση αξιοποιούνται αφηγηματικά στο έπακρο από τον Γιάλομ.

Η ζωή μας, υπαινίσσεται ο θεραπευτής, ίσως και να μοιάζει με μια μόνο μέρα κι έχει η σημασία η σοφία των επιλογών μας.

Αυτή είναι και η φιλοσοφία της ανθρωπιστικής-υπαρξιακής σχολής που εκπροσωπεί. Οι 10 επώδυνες ιστορίες αποτελούν τελικά πνευματικά μαθήματα που μπορούν να μεταμορφώσουν τον αναγνώστη αν διεισδύσει μέσα τους.

Στη θεραπευτική του πρακτική, ο 84χρονος θεραπευτής προσπαθεί να προσπεράσει τις λεκτικές παγίδες, να εστιάσει στο πρόβλημα για το οποίο ήρθε για βοήθεια ο θεραπευόμενος, να τον κάνει να νιώσει σημαντικός, να αποκαλύψει σκέψεις του που θα του ήταν πολύτιμες, να φτάσει στην πρωταρχική πηγή της μαυρίλας του.

Ο θάνατος του φίλου αποτελεί σοκ για έναν θεραπευόμενο που αναλογίζεται πως ο ίδιος ξόδεψε με λάθος τρόπο τη ζωή του.

Η αίσθηση πως την ίδια στιγμή που ο φίλος σε μια ζεστή συνάντηση τους, σκεφτόταν με αγωνία την επικείμενη αυτοκτονία του, του εντείνει το αίσθημα της μοναξιάς, αναρωτιέται για το ποια ήταν η αλήθεια και διαπιστώνει πως δεν υπάρχει «εμείς», καθώς ο καθένας βιώνει τις καταστάσεις μόνος του.

Ο Γιάλομ προσπαθεί να συνδεθεί μαζί του όσο περισσότερο γίνεται και υποστηρίζει πως πολλοί άνθρωποι κατορθώνουν να αντιδράσουν στο πένθος με θετικό τρόπο, καθώς μπόρεσαν να οδηγηθούν σε σημαντικές αλλαγές μετά το ξύπνημα που τους έφερε αντιμέτωπους με τα σκληρά δεδομένα της ζωής.

Δεν υπάρχουν θέματα ταμπού

Στους θεραπευόμενους αρέσει που για τον Γιάλομ δεν υπάρχουν θέματα ταμπού, καθώς ο ίδιος δεν διστάζει να μιλά για την ηλικία ή τον δικό του θάνατο και τα συναισθήματα που γεννά, παραδέχεται την κόπωση του μετά από μια εξαντλητική συνεδρία, μιλάει προσωπικά, απαντάει με ειλικρίνεια και στις πιο ενοχλητικές ερωτήσεις, παραδέχεται την αμφιθυμία ή τα λάθη του, εκφράζει τις αντιφατικές του επιθυμίες. 

Ο Γιάλομ διαθέτει το αναμφισβήτητο χάρισμα να μεταπλάθει την κάθε συνεδρία σε μια ενδιαφέρουσα ψυχική περιπέτεια, αναδεικνύοντας την ικανότητα να είναι παρών και την αυθεντικότητα σε ισχυρά χαρτιά της θεραπευτικής διαδικασίας. Μότο του είναι «η σχέση θεραπεύει».

Συμμαχεί με το κομμάτι των θεραπευόμενων που κατοικεί η σοφία, εγκαθιστά νόρμες ελεύθερης ανταλλαγής, αποδέχεται το σοκ που του γεννά ένας ξαφνικός θάνατος ή τις ενοχές του γιατί δεν υπήρξε όσο υποστηρικτικός θα ήθελε με κάποιον ασθενή.

Δεν διστάζει να δηλώσει με αμεσότητα: «Με συγκινεί αυτό που περνάς. Είμαι 100% παρών, σε συμπαθώ και σ’ εκτιμώ και νοιώθω έντονη ανάγκη να σε βοηθήσω».

Γίνεται συμμέτοχος της θεραπευτικής διαδικασίας, έχοντας συνάψει συμβόλαιο ειλικρίνειας με τους θεραπευόμενούς του.

«Είναι φυσικό να ανησυχείς για τον θάνατο μου, είμαι σοκαριστικά γέρος. Ανακινείς πράγματα που με απασχολούν», παραδέχεται σε θεραπευόμενή του.

Ευάλωτη γενναιότητα

Με ευάλωτη γενναιότητα επιτρέπει στον εαυτό του να δακρύσει μπροστά τους, είτε γιατί μάτωσε η καρδιά του από τον σπαρακτικό μονόλογο μιας ετοιμοθάνατης, είτε γιατί συγκινήθηκε από ένα δυνατό ποίημα μιας άλλης είτε παίρνοντας μια προσωπική προθανάτια γεύση, στέλνοντας παρ’ όλα αυτά το μήνυμα πως «Όταν περιμένουμε πως το τέλος πλησιάζει, αυτό μπορεί να μας ωθήσει να αδράξουμε το παρόν με μεγαλύτερη ζωντάνια».

Πάντα αισθανόμενος ρίγος γι' αυτά που χάνονται, τα κομμάτια του παλιού κόσμου που έζησε.

Ακούγεται παράδοξο, λέει ο Γιάλομ σε κάποιον ασθενή που πάσχει από το ανεπεξέργαστο πένθος για τον χαμό του αδελφού του, αλλά συχνά πενθούμε πολύ πιο εύκολα για τους ανθρώπους με τους οποίους είχαμε ολοκληρωμένες σχέσεις, παρά εκείνους με τους οποίους είχαμε ανολοκλήρωτα πράγματα και συναισθηματικές εκκρεμότητες.

Στόχος του, η βίωση του κάθε δευτερολέπτου της αληθινής ζωής. Δεν αρκείται στην εξάλειψη των συμπτωμάτων των ασθενών, αλλά στην αλλαγή δομών του χαρακτήρα και του τρόπου ζωής που οδήγησαν στα συμπτώματα.

Η ετοιμοθάνατη γυναίκα ευγνωμονεί τον Γιάλομ γιατί δεν φοβάται το βλέμμα της, και την συντρόφεψε σε ένα ταξίδι στα σκοτεινά. Η ίδια κατόρθωσε μέσα από τη θεραπεία να εκσφενδονιστεί από την αρρώστια στη ζωή και να μεταμορφώσει όλα τα αρνητικά συναισθήματα σε γενναιοδωρία.

«Λυπάμαι για εκείνη», γράφει ο Γιάλομ. «Γιατί έφυγε νωρίς, γιατί ποτέ δεν υπήρξε τολμηρή. Αλλά περισσότερο λυπάμαι για μένα που έχασα την εξαιρετική ευκαιρία να ζήσω μια βαθειά επαφή με μια γυναίκα με μεγάλη ψυχή», παραδέχεται κάνοντας τον απολογισμό της θεραπείας τους.

Βαθιά ανθρώπινο βιβλίο

Το βιβλίο δεν διαθέτει τη φιλοσοφική πυκνότητα του «¨Όταν έκλαψε ο Νίτσε», αλλά είναι διεισδυτικό, βαθιά ανθρώπινο και διακατέχεται από την αρετή της συμπόνιας.

Τον Γιάλομ δεν τον χαρακτηρίζει  η αλαζονεία της αυθεντίας, του «ειδικού» που είναι αρκετά δυνατός ώστε να βοηθάει άλλους, του «υγιούς» έναντι του «ασθενούς», αλλά αντιμετωπίζει τους θεραπευόμενους του σαν ολότητες, σαν πλάσματα που θέλει να βοηθήσει σε ένα ζεστό, υποστηρικτικό πλαίσιο.

Παρ’ όλο που η θεραπεία προυποθέτει κάποιας μορφής απόσταση, ο Γιάλομ πάντα αυτοπαρατηρούμενος, και έχοντας δουλέψει πολύ με τον εαυτό του εμπλέκεται συναισθηματικά, συγκινείται, απογοητεύεται, χαίρεται, ματαιώνεται, φρικιά για μια αυτοκαταστροφική  πράξη, ή αφήνεται να γοητευτεί.

Η πρωτότυπη ύπαρξη πάντα τον εκπλήσσει.

Υποκλίνεται μπροστά στο μεγαλείο της ψυχικής πολυπλοκότητας, του μοναδικού σύμπαντος που αποτελεί κάθε άνθρωπος, αρνούμενος να υποταχθεί στο ισοπεδωτικό περιορισμό-προσδιορισμό της διάγνωσης και της ετικέτας, να υποβαθμίσει το θαύμα της ανθρώπινης οντότητας σε απλό περιστατικό, να ψυχιατρικοποιήσει τις συναντήσεις με τους θεραπευόμενους του, αντιστεκόμενος στο ιατροκεντρικό μοντέλο, επιστρατεύοντας συχνά στις συνεδρίες του το χιούμορ.  

Οι επικριτές του τον κατηγορούν ότι είναι υψηλά αμειβόμενος, βολεμένος, «σταρ της ψυχοθεραπείας» που την μετέτρεψε σε εύληπτο λαϊκό ανάγνωσμα.

Ότι έχει εύκολη τη λύτρωση, συχνό απότοκο μιας και μόνης συνεδρίας, ότι οδηγεί τους αναγνώστες στην ψευδαίσθηση πως κάνουν ψυχοθεραπεία, διαβάζοντας απλά ένα βιβλίο.

Ωστόσο είναι ευτύχημα, το γεγονός πως τα βιβλία του δραπέτευσαν από το αποκλειστικό αναγνωστικό κοινό των ελίτ και των ειδικών και διείσδυσαν σε κάθε άνθρωπο που εξερευνά τον εαυτό του και ψάχνει για νόημα στη ζωή του.

Απόσταγμα σοφίας

Μιλώντας τέλος ο γέρος θεραπευτής για τη συμφιλίωση του με το δικό του τέλος, αναφέρει, ως απόσταγμα της σοφίας του:

«Το σβήσιμο των νεανικών παθών που ήταν συχνά τυραννικά, με έκαναν να εκτιμήσω περισσότερο τη θέα του έναστρου ουρανού και όλα τα θαύματα που συνδέονται με τη ζωή μας που παλιότερα παρέβλεπα. Ποτέ δεν έχω νοιώσει καλύτερα με τον εαυτό μου. Τώρα απολαμβάνω τις χαρές που προσφέρει η συνείδηση και μόνο».