Το οικολογικό ζήτημα ως πολιτικό διακύβευμα

Στο έργο του «Για μια πολιτική οικολογία», το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα στην ελληνική γλώσσα από τις εκδόσεις Πόλις σε ακριβόλογη μετάφραση του Άγγελου Μουταφίδη, ο Αναπληρωτής Καθηγητής Πολιτικής και Ηθικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, Serge Audier, αναζητά τις ηθικοπολιτικές προκείμενες και προεκτάσεις μιας κριτικά οικο-ρεπουμπλικανικής διαρρύθμισης του συλλογικού βίου. Το βιβλίο συμπληρώνεται από ένα διαφωτιστικό επίμετρο του Λευτέρη Παπαγιαννάκη, στο οποίο παρουσιάζονται τα δειλά βήματα προόδου και οι σοβαρές εκκρεμότητες του οικολογικού ζητήματος στην εθνική, ενωσιακή και διεθνή δημόσια σφαίρα, ιδίως σε επίπεδο πρακτικής των θεσμικών φορέων και των συλλογικοτήτων της κοινωνίας των πολιτών.

Αναλυτική αφετηρία του συγγραφέα είναι η ανάδειξη των περιβαλλοντικών αδιεξόδων στην ανθρωπόκαινο εποχή, κατά την οποία δεν είναι πλέον σαφές κατά πόσον ο άνθρωπος επιδρά δυσμενώς στη φύση ή αν έχει αλλοιώσει το οικοσύστημα σε τέτοιο βαθμό που τα όρια φυσικού-πολιτισμικού έχουν ήδη καταστεί δυσδιάκριτα. Η επενέργεια των ανθρώπων στο περιβάλλον καθίσταται ακόμα πιο αρνητική στο συγκείμενο της καπιταλόκαινου εποχής, η οποία χαρακτηρίζεται από τη δογματική προσήλωση στην τεχνική-εργαλειακή ορθολογικότητα και στη διαρκή μεγέθυνση των οικονομικών δεικτών ως του δήθεν αποκλειστικού κριτηρίου αποτίμησης της ατομικής και συλλογικής ευημερίας.

Από την (αυτο)κριτική σκοπιά του συγγραφέα δεν ξεφεύγει ούτε η Αριστερά, η οποία τουλάχιστον ως προς τις ορθόδοξες, μαρξιστικές-λενινιστικές εκδοχές της, εσωτερίκευσε σχεδόν απόλυτα τη βιομηχανιστική λογική, αναζητώντας τις βέλτιστες προϋποθέσεις επέκτασης της ανθρώπινης κυριαρχίας, έστω και μη εκμεταλλευτικής από άνθρωπο σε άνθρωπο. Έτσι, ακόμα και υπό το πρίσμα του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας υιοθετήθηκε άκριτα το καπιταλιστικό φαντασιακό της υποτιθέμενης ανεξάντλητης φύσης των πόρων και, αντιστοίχως, της γραμμικά απεριόριστης αύξησης και ικανοποίησης των αναγκών του αταξικού homo sapiens.

Πάντως, παρά τη διττή κριτική στις αντιπεριβαλλοντικές στάσεις τόσο του υπαρκτού (νεο)φιλελευθερισμού όσο και του υπαρκτού σοσιαλισμού, ο Audier παραμένει προσηλωμένος σε μια οικο-αριστερή οπτική της πολιτικής κοινωνίας, ανάγοντας τη μέριμνα για την ισότητα σε πυλώνα κάθε χειραφετητικού, αριστερού και οικολογικού συνάμα, προτάγματος για μια δικαιότερη κοινωνία. Κάθε ριζικά μεταρρυθμιστική προσπάθεια για την αντιμετώπιση της οξείας οικολογικής κρίσης δεν μπορεί παρά να αναμετρηθεί δομικά με το κομβικό ζήτημα των ποικίλων ανισοτήτων, ενδογενεακών και διαγενεακών, καθώς και των ανισοτήτων στις σχέσεις μεταξύ των έμβιων όντων, και περαιτέρω αυτών που εκδηλώνονται στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των έμβιων οργανισμών και των λοιπών πόρων του οικοσυστήματος.

Προκειμένου να ανεύρει μια σταθερή φιλοσοφική βάση, επιχειρεί να επικαιροποιήσει την –κατά Καστοριάδη- εκδοχή της αυτονομίας, εκλαμβάνοντάς την ως διαπροσωπικό και συλλογικό όρο για την εγκαθίδρυση μιας οικολογικής κοινωνίας. Αξιοποιώντας την έννοια της αυτονομίας, επιδιώκει να άρει την εσωτερική αντίφαση-καταστατική αντινομία της νεωτερικής κοινωνίας, την οποία είχε διαγνώσει εύστοχα ο Raymond Aron, δηλαδή την τυπική ισότητα όλων ανεξαιρέτως των μελών της κοινωνίας και την πραγματική ανισότητα που δημιουργεί και επιτείνει η ασύμμετρη ισχύς των προσώπων κατά τη συμμετοχή τους στη βιομηχανική-καταναλωτική κοινωνία.

Ο συγγραφέας αποσκοπεί στη διεύρυνση και εμβάθυνση του νεωτερικού προτάγματος ελευθερίας, ισότητας και αλληλεγγύης, καθώς και της πλουραλιστικής κριτικής αναστοχαστικότητας, προκειμένου να διαμορφωθούν οι υλικές και θεσμικές συνθήκες για έναν «οικολογικό Διαφωτισμό» που θα ευνοεί την ανάπτυξη εποικοδομητικών σχέσεων στη βάση της αμοιβαιότητας και του ισότιμου σεβασμού μεταξύ αποκεντρωμένων δρώντων υποκειμένων. Η εν λόγω προσέγγιση καταδεικνύει την άρρηκτη σύνδεση του οικολογικού ζητήματος με την ηθική και την πολιτική. Με τα δικά του λόγια, «το οικολογικό ζήτημα απαιτεί ένα νέο ηθικό και πολιτικό φαντασιακό, που να συναρθρώνει τις δημοκρατικές, τις κοινωνικές και τις περιβαλλοντικές προκλήσεις … το οικολογικό ζήτημα είναι προπαντός και κατεξοχήν πολιτικό, με την ευρεία έννοια του όρου, αφορά δηλαδή τους ίδιους τους σκοπούς της πόλεως» (σελ. 9).

Ο τελολογικός ορίζοντας της πολιτικής οικολογίας του Audier δεν εξαντλείται σε μια διαχειριστικού τύπου μέριμνα για βιώσιμη ανάπτυξη εντός των τειχών των υπαρκτών φιλελεύθερων δημοκρατιών. Επιπροσθέτως, θέτει επί τάπητος την αναγκαιότητα για ολικό μετασχηματισμό της κοινωνίας και της οικονομίας, εμπλουτίζοντας την ελευθερία (στην ατομική, πολιτική και κοινωνική της διάσταση) με την οικολογική της έκφανση. Υπερβαίνει μεν την αμιγώς ανθρωποκεντρική οπτική της νεωτερικής παράδοσης, δίχως να καταφεύγει δε σε μεταμοντέρνα μισανθρωπικές λογικές, καθώς αναγνωρίζει στον άνθρωπο το ρόλο του αρμόδιου και υπεύθυνου για τη συγκρότηση, οργάνωση και λειτουργία μιας γνήσια οικολογικής Πολιτείας.

Κατά τη σκιαγράφηση της οικολογικής Πολιτείας, επιχειρεί να υπερβεί τόσο τον εγωιστικό ατομοκεντρισμό όσο και την αυταρχική ροπή του οργανιστικού κοινοτισμού. Έτσι, αναγορεύει τη διαβουλευτική δημοκρατία, ήτοι τη θεσμικά διαμεσολαβημένη, αντιπροσωπευτική δημοκρατία με ενίσχυση των συμμετοχικών όψεων της πολιτικής ελευθερίας όλων, ως το μόνο νομιμοποιημένο και κατάλληλο πλαίσιο για τη διαλογική αντιμετώπιση της οικολογικής κρίσης, δηλαδή ενός μείζονος ζητήματος δημόσιας πολιτικής που αφορά το παρόν και το μέλλον της ανθρωπότητας.

Εν συνεχεία, προβαίνει στην ανεύρεση των σημείων σύγκλισης και απόκλισης της θεώρησής του σε συσχέτιση με πέντε ρεύματα θεωρητικού στοχασμού και πολιτικής πρακτικής που ενσωματώνουν οικολογικές ανησυχίες.

Απορρίπτει εν όλω τον οικοσυντηρητισμό, ο οποίος τάσσεται, ενίοτε και με απροκάλυπτα εθνικιστική-ξενοφοβική ατζέντα, υπέρ των παραδοσιακών ιεραρχιών της προνεωτερικής κοινωνικής διαστρωμάτωσης.

Από τον οικοφιλελευθερισμό διατηρεί ως κληρονομιά τη σημασία που αποδίδει στην αυτονομία του προσώπου, καθώς και στην πλουραλιστική θεώρηση της δημοκρατίας ως ίσης πολιτικής ελευθερίας. Ασκεί, ωστόσο, κριτική στη νεοφιλελεύθερη «ορθοδοξία» της αγορακεντρικής κοινωνίας που υπονομεύει το οικολογικό πρόταγμα απενοχοποιώντας τον κλιματικό σκεπτικισμό, ενώ εδράζεται στον περιουσιοκεντρικό ατομικισμό περιορίζοντας δραστικά την αλληλέγγυα (άρα και συμπεριληπτική ως προς το οικολογικό ζήτημα) διάσταση της ανθρώπινης ελευθερίας.

Υπό οικοαναρχιστικό πρίσμα, υπερασπίζεται τη διαυγή κριτική απέναντι σε κάθε μορφή (έμφυλη, ταξική κ.λπ.) κυριάρχησης ανθρώπου σε άνθρωπο, επομένως και την οικοκτόνα εκμετάλλευση των πεπερασμένων πόρων του πλανήτη από τον homo economicus. Από την άλλη, εκφράζει σοβαρές επιφυλάξεις τόσο για τη θεωρητική σκευή όσο και για τις δυνατότητες εφαρμογής της αντικρατικής ουτοπίας, η οποία δεν καταλείπει περιθώριο για τις θεσμικές εκείνες πτυχές του έννομου καταναγκασμού που είναι, κατά την κρίση του, αναγκαίες για τη ρεαλιστική προώθηση ενός οικολογικού σχεδίου.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, στρέφεται κατά του βιομηχανιστικού ντετερμινισμού της μαρξογενούς παράδοσης, ο οποίος προσδιορίζει ακόμα και τις πιο οικολογικά ευαίσθητες εκδοχές του σοσιαλιστικού υποδείγματος. Αναγνωρίζει, πάντως, την πολύτιμη συνεισφορά των οικοσοσιαλιστικών τάσεων στον αναστοχασμό και τη διεκδίκηση των ζωτικών ανθρώπινων αναγκών, μεταξύ των οποίων περίοπτη θέση κατέχει και η αξίωση για ένα βιώσιμο περιβάλλον.

Τέλος, παρουσιάζει τα σημεία συμφωνίας και διαφωνίας με το ρεύμα του οικορεπουμπλικανισμού. Στα θετικά στοιχεία προσμετρά την αναγόρευση του κοινού καλού σε ηθικοπολιτικό ορίζοντα του πράττειν, ενώ σχολιάζει αρνητικά την εθνοκεντρική οπτική των κυρίαρχων τάσεων του ρεπουμπλικανισμού, καθώς επίσης και την υπέρμετρη έμφαση που προσδίδει στα καθήκοντα έναντι των δικαιωμάτων.

Ως κατακλείδα της ανάλυσής του, ο συγγραφέας εκθέτει τη δική του εκδοχή συγκρουσιακού οικο-ρεπουμπλικανισμού. Εκλαμβάνοντας την οικολογία ως θεμελιώδη συνιστώσα της προάσπισης του γενικού συμφέροντος με μακρόπνοους όρους, τάσσεται υπέρ της καθημερινής διεκδίκησης μιας οικολογικά βιώσιμης κοινωνίας στη δημόσια σφαίρα με όρους δημοκρατικά διαμεσολαβημένης σύγκρουσης ανάμεσα στις διακριτές αντιλήψεις για την κοινή μας συμβίωση στον πλανήτη. Με τη δική του διατύπωση, «προσπαθεί να συναρθρώσει τις διαστάσεις της συγκρουσιακότητας, της διαβούλευσης και του γενικού συμφέροντος» (σελ. 193), θέτοντας ως βασικό διακύβευμα «τη θεμελίωση μιας νέας παγκόσμιας διαμάχης γύρω από μια νέα σύλληψη του γενικού συμφέροντος, που θα συμπεριλαμβάνει τις μέλλουσες γενιές και μια ηθική κοινότητα διευρυμένη πέρα από τα αποκλειστικά όρια του ανθρώπινου κόσμου» (σελ. 201).

Συμπερασματικά, η καίρια συνεισφορά του εν λόγω βιβλίου σε μια εποχή όξυνσης των κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων και ραγδαίας επιδείνωσης της κλιματικής κρίσης είναι η ανάδειξη, με διεπιστημονική χρήση τόσο του Ορθού Λόγου όσο και των συναισθημάτων, της επιτακτικής ανάγκης να προτάξουμε την οικολογία όχι μόνο ως μια ακλόνητη ηθική στάση απέναντι στα πράγματα αλλά και ως εφαρμοσμένη πολιτική ιδεολογία στην κατεύθυνση της οικοδόμησης μιας οικολογικής res publica.

*Διδάκτορας Φιλοσοφίας του Δικαίου Νομικής Σχολής ΑΠΘ