«Κάποτε πίστευαν ότι τα “κατώτερα” όντα άντεχαν περισσότερο τον πόνο»

ΗΤζοάνα Μπερκ είναι καθηγήτρια Ιστορίας στο Κολέγιο Birckbeck του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και επικεφαλής του διεπιστημονικού προγράμματος «Η ιστορία του πόνου». Η «Γκάρντιαν» την έχει χαρακτηρίσει «σπάνιο είδος διανοούμενης, που συνδυάζει την ακαδημαϊκή καριέρα και την πολύπλευρη γνώση με μία αιχμηρή κρίση και οξυδέρκεια, που την κάνει άμεσα αγαπητή στο ακροατήριό της».

Με αφορμή το τελευταίο της βιβλίο, που μόλις κυκλοφόρησε από το Oxford University Press, «Τhe Story of Pain: From Prayer to Painkillers» («Η ιστορία του πόνου: από την προσευχή στα παυσίπονα»), μιλάει σήμερα στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών ακριβώς γι’ αυτό το θέμα, συμμετέχοντας σε μια συζήτηση για την ιστορική, την ψυχολογική, την ιατρική, την καλλιτεχνική και την κοινωνική διάσταση του πόνου.

•Συμφωνείτε με τη ρήση του Βούδα πως η μόνη αιτία του πόνου είναι η άγνοια;

Πράγματι, η άγνοια είναι μία σημαντική παράμετρος στη μελέτη μας για τον πόνο. Ωστόσο, προσωπικά εννοώ την άγνοια του πόνου του άλλου. Ισως από τα πιο σοκαριστικά συμπεράσματα, στα οποία κατέληξα κατά την έρευνα για το βιβλίο μου, ήταν πως στο παρελθόν δεν ήταν λίγοι όσοι πίστευαν πως δεν νιώθουν όλοι οι άνθρωποι τον πόνο. Εβαζαν «φυσικές ιεραρχίες» στα συναισθήματα. Αυτή η επονομαζόμενη «αλυσίδα των συναισθημάτων» έθετε τα ζώα, τους μη Ευρωπαίους, την εργατική τάξη και τα μικρά παιδιά στο ένα άκρο της αλυσίδας και τους λευκούς, αστούς Ευρωπαίους ενηλίκους στην άλλη. Και καθώς, όπως έλεγαν, οι πρώτοι δεν πονούσαν πραγματικά, μπορούσαν ν’ αντέξουν αντιξοότητες διαφόρων ειδών – από σωματική βία μέχρι εργασιακή και κοινωνική ανισότητα. Ετσι δικαιολογούσαν την κακοποίηση των ζώων, την κακομεταχείριση των σκλάβων και την απάνθρωπη συμπεριφορά στους φτωχούς και τις μειονότητες.

Τα γεγονότα σοκάρουν ακόμη περισσότερο καθώς δεν ήταν λίγοι όσοι πίστευαν ότι αυτή η «ανοχή στον πόνο» των κατωτέρων τους ήταν στοιχείο της οργανικής τους φυσιολογίας. Οτι, δηλαδή, έτσι γεννήθηκαν. Από την άλλη, οι μεν αποδείκνυαν την κατωτερότητα των δε, μιλώντας και για «υπερβολική ευαισθησία». Θεωρούσαν, δηλαδή, πως οι εργάτες, οι μετανάστες αλλά και οι ψυχιατρικά ασθενείς αποτελούσαν οι ίδιοι απόδειξη του φτωχού νευρικού τους συστήματος, συνακόλουθα και της ταπεινής καταγωγής τους. Αυτή η παντελώς λανθασμένη σύνδεση ιατρικών όρων με την καταγωγή και τον βαθμό ευαισθησίας ή μη, κατέστρεψε επί αιώνες εκατομμύρια ζωές στην Ευρώπη και όχι μόνο.

• Είναι ο πόνος ένα από τα βασικά στοιχεία της φύσης (και της ανθρώπινης);

Απολύτως. Ο πόνος είναι ένα θεμελιακό κομμάτι τού τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος και τμήμα της Φύσης. Ολοι μας πονάμε. Ωστόσο, δεν θα ήθελα να θεωρούμε τον πόνο απλώς ένα σύμπτωμα απέναντι σε ένα δυσάρεστο ερέθισμα, καθώς δεν υπάρχει κανένας άμεσος συσχετισμός ανάμεσα στη σοβαρότητα ενός τραύματος και στο μέγεθος του άλγους. Ακόμη και οι πιο βαθιές πληγές μπορεί να μη μας πονούν! Αυτό έχει αποδειχθεί πολλάκις, ειδικά σε εμπόλεμες περιόδους, με τους στρατιώτες να λένε πως δεν ένιωθαν τον πόνο από τις σφαίρες και τις οβίδες. Το ίδιο λένε και αθλητές εξτρίμ σπορ. Συνακόλουθα, συχνά πονάμε χωρίς να έχουμε τραυματιστεί. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, ότι ο πόνος είναι πολύπλευρη έννοια: σχετίζεται με συμπεριφορές, κίνητρα, κοσμοθεωρήσεις και φυσικά την ίδια τη γνώση. Το σίγουρο είναι πως όταν οποιοσδήποτε υποστηρίζει πως πονάει (σωματικά ή ψυχικά), πρέπει να τον λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη.

• Γιατί είναι σημαντικό να μιλάμε για τον πόνο;

Γιατί καταστρέφει ζωές. Συνθλίβει και τον παραμικρό κυματισμό χαράς. Μας κάνει να απομακρυνόμαστε από τη ζωή σε όλα της τα επίπεδα. Για τον δικό μας πόνο είμαστε πάντα σίγουροι. Για τους άλλους όμως; Γι’ αυτό είναι σημαντικό να μιλάμε γι’ αυτόν και να ερευνούμε την ιστορία του, όπως κάνουμε διεπιστημονικά στο πανεπιστήμιο, γιατί μόνο τότε κατανοούμε πλήρως τι σημαίνει συμπάσχω και σέβομαι – δύο έννοιες για τις οποίες στα ελληνικά έχετε και υπέροχες λέξεις.

• Πώς έχει «χρησιμοποιηθεί» ιστορικά ο πόνος από θρησκείες ή εξουσίες;

Είναι σχεδόν αδύνατον να μιλήσουμε για το πώς μεταφράζει η κάθε θρησκεία τον πόνο. Για τους ορθόδοξους, του καθολικούς και τους προτεστάντες συνδέεται με τον εξαγνισμό, την αμαρτία, αποτελεί οδό προς τη λύτρωση και την τελική σωτηρία – σε διαφορετικό βαθμό φυσικά σε κάθε μία από αυτές. Το τρομερό είναι το πώς ο κάθε πιστός «μαθητεύει» στον τρόπο επεξεργασίας του πόνου του σχεδόν από τη στιγμή που γεννιέται, από τον τρόπο που τον κοιτούν τη στιγμή που έρχεται στον κόσμο. Οταν το παιδί χτυπήσει, του λέμε «να το φιλήσω να γιάνει». Το παιδί μαθαίνει πότε να εκφράζει το συναίσθημά του και πότε να «πάψει πια να φέρεται σαν μωρό», πως «τα αγόρια δεν κλαίνε». Ολα αυτά βέβαια διαφοροποιούνται ανάλογα με την εθνικότητα, τη θρησκεία, την ηλικία κ.λπ.

• Πιστεύετε πως ο πόνος (ή η έλλειψή του) μπορεί να αποτελέσει ένα δυνατό επιχείρημα ενάντια στην όποια αδικία;

Δεν υπάρχει τίποτα δημοκρατικό όσον αφορά τον πόνο. Κάθε προσπάθεια ανακούφισής του πρέπει να χτυπά κατευθείαν στη ρίζα του προβλήματος. Πρέπει να μεταφράζεται στη δίκαιη «μοιρασιά» της άρσης του άλγους, κάτι που δυστυχώς δεν συμβαίνει. Τα παιδιά, οι ηλικιωμένοι και οι γυναίκες πρέπει να είναι στην πρώτη γραμμή της φροντίδας (σωματικής, ψυχικής, πνευματικής) ενάντια στον πόνο, κάτι που δεν γίνεται. Απαιτείται ριζοσπαστική αλλαγή πάνω σ’ αυτή την «ανισότητα απαλοιφής του άλγους», που στιγματίσει τις ζωές μας ακόμα και σήμερα.

«Να μιλάμε ανοιχτά για τον πόνο μας»

• Πώς αντιμετωπίζουν τον πόνο διαφορετικές επιστήμες, όπως η ιατρική, η ιστορία, η κοινωνική ανθρωπολογία, αλλά και η τέχνη και η φιλοσοφία;

Μια ολοκληρωμένη απάντηση απαιτεί ολόκληρο βιβλίο. Η Ιστορία είναι σημαντική, καθώς μας δίνει τα δεδομένα διαφορετικής διαχείρισης του πόνου κατά το παρελθόν. Οι άνθρωποι παλαιότερα τον αντιλαμβάνονταν με ποικίλους τρόπους –κάποιοι από τους οποίους είναι καλύτεροι από τους σύγχρονους. Για παράδειγμα, στο παρελθόν οι φυσίατροι έδιναν σημασία σε αυτό που ονομάζουμε «αφήγηση του πόνου». Ο ασθενής περιέγραφε τον πόνο του ως κομμάτι όλης του της ζωής. Μιλούσαν για τα πάντα. Η επικοινωνία αυτή από μόνη της ήταν αναλγητική. Σήμερα, λέμε το σύμπτωμα και αμέσως μας δίνουν ένα χάπι. Το ίδιο μας το σώμα έχει «τεμαχιστεί» σε τομείς της ιατρικής, γεγονός απαραίτητο μεν για την ανάπτυξη του κλάδου, αλλά ίσως όχι και το πλέον αποτελεσματικό για την αντιμετώπιση του πόνου. Γι’ αυτό και τα τελευταία χρόνια βλέπουμε μια στροφή της κλασικής ιατρικής προς πιο «προσωποποιημένες» οδούς σύμπραξης με τον ασθενή.

• Στην Ελλάδα λέμε πως ο γάμος θέλει δάκρυ και η κηδεία γέλιο...

Η λαϊκή σοφία δεν πρέπει να περνάει απαρατήρητη, ούτε από εμάς τους επιστήμονες. Αν και προσωπικά δεν πιστεύω πως ο πόνος μπορεί να είναι λυτρωτικός, ωστόσο μπορεί να είναι διδακτικός.

• Ο ενδιαφέρον τίτλος του βιβλίου σας, «Από την προσευχή στα παυσίπονα», με κάνει να ρωτώ: τι έχει αλλάξει εν τω μεταξύ;

Η εισαγωγή στην αγορά των ναρκωτικών φαρμάκων το 1840 ήταν σημείο τομής. Φαντάζεστε πόσο βασανιστική θα πρέπει να ήταν μία εγχείρηση πριν από τη χρήση αναισθησίας; Ακριβώς επειδή πονούσαν τόσο, οι άνθρωποι μέχρι και σήμερα έχουν συνδέσει το αίσθημα του πόνου και της μη ανακούφισής του με την αδικία. «Γιατί σε μένα;», λέμε. Οταν η φαρμακευτική δυνατότητα εξάλειψης οξέως πόνου ήταν περιορισμένη, τότε η αντοχή σε αυτόν ανάγονταν σε αρετή. Οποιος άντεχε τον πόνο ήταν γενναίος. Η ελλιπής γνώση μεταφράστηκε σε ανδρεία, με αποτέλεσμα να χαιρόμαστε όταν αντέχουμε να πονάμε, αντί να ψάχνουμε τρόπους να ανακουφιστούμε, όπως γινόταν με την προσευχή. Και καθώς η τελευταία ήταν καλυμμένη σε ένα πέπλο μυστικισμού, μια και αποτελεί θεμελιακό στοιχείο των θρησκευτικών κειμένων, ο πόνος έγινε συνώνυμος με το κακό, το σατανικό, που διανέμεται στον κόσμο άνισα, πλήττοντας τελικά τον «άγιο» το ίδιο απρόσεκτα όπως και τον «αμαρτωλό».

• Ο πόνος αποτελεί αδιαμφισβήτητα ένα από τα θεμελιώδη στοιχεία κάθε ζώντος οργανισμού (από τα φυτά έως τον άνθρωπο) όσον αφορά την αυτοπροστασία του, καθώς μας χτυπάει ένα καμπανάκι κινδύνου. Αφού, λοιπόν, είναι για το καλό μας, γιατί τον φοβόμαστε τόσο;

Ακριβώς γι’ αυτό που αναφέρετε. Τον φοβόμαστε γιατί μας «λέει» πως κάτι δεν πάει καλά. Οχι μόνο σε σχέση με το σώμα μας, αλλά και με τον κόσμο που μας περιβάλλει. Οταν κοιτάμε άλλους που πονούν, φοβόμαστε ότι είμαστε ανίκανοι να τους συντρέξουμε, να τους προσφέρουμε την αγάπη που χρειάζονται. Οπότε, επιλέγουμε τον εύκολο δρόμο: αδιαφορούμε. Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντικό να μιλάμε ανοιχτά για τον πόνο: γιατί θα μάθουμε σε εμάς και τους άλλους τη σημασία του να «πονάς καλύτερα».

Σήμερα, στη Στέγη (Συγγρού 107, 2130178000), στις 19.00, με ελεύθερη είσοδο.

Ζωντανή ταυτόχρονη αναμετάδοση μέσω του sgt.gr.

Συνομιλητές της κ. Μπερκ θα είναι οι: Πέπη Ρηγοπούλου, καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθηνά Αθανασίου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Ευάγγελος Παναγιωτάκος, γιατρός αναισθησιολόγος (εξειδικευμένος στον πόνο). Θα συντονίσει ο Δημήτρης Παπανικολάου, αναπληρωτής καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, που έχει επιμεληθεί και την εκδήλωση μαζί με την Αφροδίτη Παναγιωτάκου.