Ο ασταθής κόσμος της Μόνα Χατούμ

Αύγουστος στο Παρίσι. Η καλύτερη εποχή γι’ αυτό που ονομάζουμε πολιτιστικό τουρισμό. Ορεξη για περπάτημα και ανοιχτά μάτια για να απολαύσουν όλη την ομορφιά της τέχνης, που είναι συσσωρευμένη σε υπερθετικό βαθμό μέσα στα υπέροχα αρχιτεκτονήματα της γαλλικής πρωτεύουσας. Εχει μια ομορφιά αυτή η πόλη των αντιθέσεων, που μπορεί να συγχωνεύει μέσα της το αιρετικό και αμέσως να το μεταμορφώνει σε κλασικό. Ετσι πρωτοποριακό στέκει ακόμα το Κέντρο Ζορζ Πομπιντού παρά τα σχεδόν 40 χρόνια λειτουργίας του.

Μεταλλικό και διάφανο με χρωματιστούς σωλήνες να ταράζουν τις συμβατικές γραμμές του σκελετού. Κόκκινο για τις κυλιόμενες, μπλε για τους αεραγωγούς, κίτρινο για τις ηλεκτρικές γραμμές και πράσινο για τις γραμμές μεταφοράς νερού.

Σημείο αναφοράς, η Δημόσια Βιβλιοθήκη Πληροφοριών, που εκτείνεται στους τρεις πρώτους ορόφους, και το εντυπωσιακό, σε εκθέματα Εθνικό Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Γαλλίας, που εκτείνεται στους δύο επόμενους, με πάνω από 55.000 έργα (πίνακες, γλυπτά, φωτογραφία, εγκαταστάσεις) στην κατοχή του, αλλά με μόλις 2.500, περίπου, να εκτίθενται στο κοινό. Ανάμεσά τους έργα των Ανρί Ματίς, Πιτ Μοντριάν, Βασίλι Καντίνσκι μέχρι Χουάν Μιρό, Καζιμίρ Μαλέβιτς και Πάμπλο Πικάσο.

Στον τελευταίο όροφο υπάρχουν οι 2 γκαλερί που φιλοξενούν τις περιοδικές εκθέσεις του μουσείου. Οι διάφανοι σωλήνες ανάβασης, που σε οδηγούν πάνω στον παρισινό ουρανό με την υπέροχη θέα της πόλης, ανεβάζουν και το αίσθημα προσμονής για την έκθεση στην γκαλερί 1. Της μοναδικής Μόνα Χατούμ.

Γεννημένη στη Βηρυτό το 1952, από γονείς Παλαιστίνιους, σπούδασε στη Βρετανία. Επειδή δεν μπορούσε να γυρίσει πίσω στην πατρίδα της, ζει και δημιουργεί ανάμεσα στο Λονδίνο και το Βερολίνο. Η Μόνα Χατούμ έζησε τον ξεριζωμό και τον πόνο και προσπαθεί να τα περάσει στα έργα της.

Δανείζεται αναφορές από διάφορα καλλιτεχνικά κινήματα και τις μορφές τους και πειραματίζεται με πολλά διαφορετικά υλικά, όπως το βίντεο και τη γλυπτική, το χαρτί, τη φωτογραφία, τις εγκαταστάσεις, αλλά πάντα με αναφορές και δυνατά περάσματα μέσα από την εννοιολογική τέχνη.

Η αναδρομική της έκθεση, που καλύπτει την περίοδο από το 1970 έως σήμερα, περιμένει το κοινό μέχρι τις 28 Σεπτέμβρη στο παρισινό Κέντρο και είναι η ευκαιρία να την ανακαλύψουμε σε βάθος.

Στην είσοδο μας «υποδέχεται» η ίδια η καλλιτέχνις στη βιντεοεγκατάσταση So Much I Want to Say (1983), ενώ ένα χέρι βίαια τείνει να της κλείσει το στόμα κι εκείνη επαναλαμβάνει πόσα πολλά θέλει να μας εκμυστηρευτεί. Πίσω ακριβώς στο μεγάλο ταμπλό, η Μόνα Χατούμ, φωτογραφημένη προφίλ, κοιτάζει έναν πλαστικό στρατιώτη, που στάθηκε στη μύτη της (Over Μy Dead Body, 1988-2002) σε μια εικόνα χιουμοριστική, αλλά σύνθετη και αντιφατική.

Προσπαθεί να ανατρέψει τις σχέσεις εξουσίας, να μειώσει το σύμβολο του ανδρισμού συμπυκνωμένο σε ένα μικρό πλάσμα, όχι μεγαλύτερο από μια μύγα, που θα μπορούσε να το διώξει με ένα νεύμα.

Ο χώρος είναι γεμάτος με γλυπτά από σφυρήλατο σίδερο (Cube, 2006) χωρίς είσοδο ή έξοδο, κλουβιά (Cellules, 2012-2013) που κρατούν άμορφα σχήματα, ασαφείς μορφές από σκούρο κόκκινο, φυσητό γυαλί που προσπαθούν να βγουν από τη φυλακή τους. Αυτό το έργο διάλεξε το Κέντρο για την αφίσα και τον κατάλογο της έκθεσης.

Εγκλωβισμός και αστάθεια, αίσθημα φυγής. Ενα δωμάτιο είναι γεμάτο με συρμάτινους κλωβούς, που στοιβάζονται για να δημιουργήσουν τις 3 πλευρές μιας ομοιόμορφης αρχιτεκτονικής. Και στο κέντρο μια απλή λάμπα ανεβαίνει και κατεβαίνει σε κυκλική κίνηση, προβάλλοντας τις κινούμενες σκιές στους μεγάλους τοίχους, δημιουργώντας αποπροσανατολισμό και ανασφάλεια (Light Sentence, 1992).

Ομως, το επαναλαμβανόμενο θέμα σε όλο το έργο της Χατούμ είναι οι χάρτες. Χάρτες και απεικονίσεις σε διάφορα υλικά και κατασκευές, χάρτες-σύμβολα της μετατόπισης των συνόρων και των επισφαλών ορίων στον κόσμο μας μέσω των διεθνών διαπραγματεύσεων, αλλά και των πολεμικών συγκρούσεων. Το ξεκίνημα γίνεται με έναν χάρτη της Παλαιστίνης πάνω σε 2.200 σαπούνια ελαιολάδου από τη Ναμπλούς, όπου οι γραμμές αποτύπωσης αναδημιουργούνται από το 1996, δείχνοντας τη σήμανση εδαφών που θα ήταν υπό την παλαιστινιακή αυτοδιάθεση με τις συμφωνίες του Οσλο, το 1993 (Present Tense 1996/2011).

Παγκόσμιοι χάρτες με ρωγμές, τρύπες, με πληθυσμιακές προβολές και δρομολόγια πτήσεων Bukhara (red and white) 2008, Projection (velvet) 2013, Projection 2006. Οδικοί χάρτες της Βηρυτού, της Βαγδάτης και της Καμπούλ με εσοχές σαν κρατήρες από βόμβες (3-D Cities, 2008-2010). Η υδρόγειος να γίνεται ένα χαλύβδινο κλουβί, με λεπτές κόκκινες σωλήνες νέον να δείχνουν τις ηπείρους, να διαπνέεται από μια έντονη ενέργεια αποτυπώνοντας τα «θερμά σημεία» (Hot Spot, 2014), τα σημεία σύγκρουσης ή τις περιοχές των αναταραχών, ακόμα και την υπερθέρμανση του πλανήτη. Πλέον δεν περιορίζονται σε «παραμεθόριες περιοχές», αλλά βάζουν φωτιά σ’ ολόκληρη τη Γη...

Βιωματική τέχνη

Ο εντυπωσιακότερος σε διαστάσεις χάρτης, όμως, δημιουργήθηκε ειδικά για την έκθεση [Map (clear), 2014]. Είναι ένας παγκόσμιος χάρτης απλά ακουμπισμένους στο πάτωμα, φτιαγμένος από γυάλινους διαφανείς βόλους, διαμέτρου 20 mm, ασταθείς και ευάλωτους στις δονήσεις. Τα σφαιρίδια μετακινούνται ελαφρά από το περπάτημα των επισκεπτών της έκθεσης, με αποτέλεσμα τμήματα του χάρτη να κινούνται και κάποιες σταθερές γραμμές και περιγράμματα να έχουν καταστραφεί. Απλά εξαιρετική έμπνευση και δημιουργία για μια βιωματική εμπειρία του επισκέπτη στη συμμετοχική, έστω και ακούσια, καταστροφή του εύθραυστου κόσμου μας.

Η Χατούμ πολλές φορές «αποτυπώνει» τον εαυτό της στα έργα της σαν ένα τυχαίο γεγονός. Δέρμα, μαλλιά, νύχια, ούρα αναμιγνύονται με χειροποίητο πολτό και δημιουργούν χάρτινες συνθέσεις με τυχαία μοτίβα (Works on paper, 1977-2013).

Σε μια κλειστοφοβική κρύπτη με δύο στενές πόρτες επικεντρωνόμαστε στην έννοια της παρακολούθησης, μέσω μιας προβολής στο πάτωμα (Corps étranger, 1994). Μια κυκλική εικόνα βίντεο μας οδηγεί μέσα στο σώμα του καλλιτέχνη. Τεχνικές για εξειδικευμένες ιατρικές εξετάσεις (ενδοσκόπηση, κολονοσκόπηση, υπερηχογράφημα... ) δημιουργούν εικόνες, ενώ η κάμερα-καθετήρας αιωρείται μέσα στο σώμα παραβιάζοντας τα όρια, καταγράφοντας τους φυσικούς ήχους της καρδιάς. Η εικόνα γίνεται εξωπραγματική.

Τα μαλλιά της δημιουργού, που συλλέγονταν για έξι χρόνια, γίνονται μικρές μπάλες διάσπαρτες στο έδαφος. Ή κρέμονται από την οροφή πάνω από έναν αργαλειό, που τα υφαίνει σε μια εγκατάσταση αφιερωμένη σε βελγική κοινότητα γυναικών του 13ου αιώνα, για την αγαμία και την παραγωγή έργων από δαντέλα (Recollection, 1995). Αποκορύφωμα έμπνευσης είναι ένα παραδοσιακό αραβικό μαντίλι (Keffieh, 1993-99) με το ασπρόμαυρο μοτίβο του κατασκευασμένο και κεντημένο με γυναικεία μακριά μαλλιά. Αλλη μία ανατροπή ενός συμβόλου του ανδρισμού.

Η Χατούμ ανοίγει και 12 παράθυρα στον κόσμο (Twelve Windows, 2012-2013) με τα παλαιστινιακά κεντήματα, έργο της Inaash, της Ενωσης για την Ανάπτυξη στους Παλαιστινιακούς Καταυλισμούς, μιας ΜΚΟ του Λιβάνου που ιδρύθηκε το 1969 για να παρέχει εργασία στις γυναίκες στα προσφυγικά στρατόπεδα στον Λίβανο.

Οι εγκαταστάσεις συνεχίζονται στους χώρους, κάνοντας πάντα εννοιολογικά παιχνιδίσματα με τους τίτλους τους. Περιλαμβάνουν απόκοσμες δομές –ένας μεγάλος κύβος κατασκευασμένος από ράβδους αγκαθωτού σύρματος αιωρείται 10 εκατοστά πάνω από το έδαφος, σφιχτός και αδιαπέραστος (Impenetrable, 2009). Είναι ένας φόρος τιμής στον Βενεζουελανό καλλιτέχνη Jesús Rafael Soto.

Δύο περιστρεφόμενοι βραχίονες κινούνται κυκλικά πάνω σε ένα μεγάλο κουτί γεμάτο άμμο (+ and –, 1994), ο ένας δημιουργεί γραμμές και ο άλλος τις διαγράφει απαλά σε έναν κύκλο αντίθετων δυνάμεων, σε μια συνεχή ροή αλληλεπίδρασης. Ενα μεγάλο κόκκινο ηλεκτρικό καλώδιο υφαίνει στο πάτωμα ένα μεγάλο κόκκινο χαλί, που ξεφεύγει, σχηματίζει μια τεράστια κακόβουλη μέδουσα, που στα άκρα της φωτοβολούν λάμπες [Undercurrent (red), 2008].

Ενας πτυσσόμενος τρίφτης και κρεβάτια που υπόσχονται πόνο (Grater Divide, 2002 / Daybed, 2008). Μια διάταξη σωφρονιστικού στιλ με σιδερένιες κουκέτες (Quarters, 1996). Ενας εντυπωσιακός τεράστιος μαγνητικός κύβος, που καλύπτεται με ρινίσματα σιδήρου (Socle du Monde, 1992-1993). Καρέκλες από ένα κλειστό εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στη Μασαχουσέτη [Sprague Chairs (REDUNDANT), 2001].

Καθημερινά μαγειρικά σκεύη γίνονται ενοχλητικά αντικείμενα, που σε φυλακίζουν στο σπίτι (Home, 1999). Πολλά αντικείμενα, που φαίνονται ακίνδυνα μέχρι να αποδειχθούν απειλητικά, όπως ένα αναπηρικό καροτσάκι με χαλύβδινες λεπίδες μαχαιριών αντί για λαβές ή ένα κρεβατάκι μωρού φυλακή (Incommunicado, 1993). Πολύχρωμες χειροβομβίδες από γυαλί Murano [Natura morta (medical cabinet), 2012] που ισορροπούν επικίνδυνα ανάμεσα στο εκρηκτικά θανατηφόρο και στο πολύτιμα γοητευτικό.

Και διάσπαρτες στους χώρους βιντεοπροβολές - με την Παλαιστίνια μητέρα της δημιουργού (Measures of Distance, 1988), περφόρμανς της στους δρόμους του Σέφιλντ (Unemployed, 1986) αλλά και σειρές από φωτογραφικά πορτρέτα [Static Portraits (Momo, Devrim, Karl), 2000].

Στην έξοδο συναντάς το έργο Jardin suspendu (2008-2010). Στέκει στο εσωτερικό αίθριο του Πομπιντού, μια αναφορά στους κήπους της Βαβυλώνας. Στοιβαγμένα το ένα πάνω στο άλλο καφέ σακιά γεμισμένα με χώμα, συνηθισμένο υλικό για την αρχιτεκτονική, αλλά και πραγματικά οικείο θέαμα στις χώρες στη Μέση Ανατολή. Αυτά τα προσωρινά για τον πόλεμο κατασκευάσματα μένουν στη θέση τους πολύ καιρό και γεμίζουν φυτά.

Η ζωή αρχίζει και ριζώνει σ’ αυτό το εχθρικό περιβάλλον των ακραίων συνθηκών, αποδεικνύοντας τη θετική διαδικασία της ανανέωσης και της ελπίδας. Είναι η τελευταία γλυκιά γεύση που παίρνεις από τα οράματα της Μόνα Χατούμ για τον κόσμο μας.

Η παγκόσμια εικαστικός θα ταξιδέψει την έκθεσή της στην ΤΑΤΕ Modern του Λονδίνου τον ερχόμενο Μάιο.