Διδάσκω αεί διδασκόμενος

Αργύρης Πετρονώτης 1924 – 2023. (99 ετών)

Έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση με τον ΕΛΑΣ Αρχιτέκτων Ε.Μ.Π. , αρχαιολόγος Ε΄Κ΄Π.Α. Διδάκτωρ Μηχανικός  στο Πολυτεχνείο του Μονάχου.  Καθηγητής Ιστορίας Αρχιτεκτονικής στο Αριστοτέλειο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στην Αρχιτεκτονική Σχολή. Δίδαξε Αρχιτεκτονική Μορφολογία στην ίδιο πανεπιστήμιο στη Σχολή Καλών Τεχνών. Επικεφαλής της Ομάδας Εργασίας στα  έργα τεκμηρίωσης, αποκατάστασης και αναστήλωσης του Ναού Επικουρίου Απόλλωνος στις Βάσσες Αρκαδίας.. Έλαβε μέρος σε τοπικά, εθνικά και διεθνή Συνέδρια. Δημοσίευσε εργασίες σχετικές με αρχιτεκτονικά μνημεία όλων των εποχών.. Μελέτησε και κατασκεύασε με οικογενειακές δαπάνες το Μνημείο των 603 πεσόντων Αρκάδων του 1940.

Αύγουστος 1976. Ναός Επικουρίου Απόλλωνος Βασσών.

Ξεκίνησα χαράματα από την Αθήνα και μετά από ένα ταξίδι 14 ωρών στο παλιό οδικό δίκτυο και επίσκεψη σε τρεις δωρικούς ναούς( Ναός Απόλλωνος Κορίνθου, ναός Διός Νεμέας, ναός Αλέας Αθηνάς Τεγέας) έφτασα στον τέταρτο δωρικό ναό της επίσκεψης μου: Ναός Επικουρίου Απόλλωνος Βασσών. Με υποδέχθηκε με ιδιαίτερα  ανθρώπινο  τρόπο ο επικεφαλής της Ομάδας Εργασίας για την μελέτη και αποκατάσταση του Ναού του Επικουρίου Απόλλωνος Βασσών:  Ο Αργύρης Πετρονώτης που μου συστήθηκε ως Μαστραργύρης. Αφού είπαμε τα σχετικά με τη δική μου συμβολή στη μελέτη και τεκμηρίωση του Μνημείου( Ήμουν εκεί ως επιμελητής της έδρας Φωτογραμμετρίας του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου στην οποία ήταν καθηγητής ο Γιάννης Μπαντέκας φίλος του Αργύρη Πετρονώτη). Μείναμε πολλές ώρες  στον ναό συζητώντας τις ιδιαιτερότητες του ναού.

Αντιγραφή από το ημερολόγιο του Αυγούστου 1976 μετά την επίσκεψη στον Ναό και την πολύωρη συζήτηση με τον Αργύρη Πετρονώτη.

-Τεράστια έκπληξη αυτός ο ναός. Πηγή έμπνευσης. Το κύριο χαρακτηριστικό, αλλά ταυτόχρονα κομβικό και καθοριστικό της ιστορίας του μνημείου αυτού του 5ου αιώνα π. Χ. είναι η δημιουργική ικανότητα των ανθρώπων της εποχής του. Αυτό μας οδηγεί σ` ένα γενικότερο συμπέρασμα: Το κύριο αλλά και καθοριστικό γνώρισμα της Ιστορίας είναι η δημιουργικότητα των ανθρώπων.

- Ξεκινήσαμε την επομένη μια συζήτηση πολλών ωρών μέσα στον σηκό του ναού όπου βήμα βήμα συνδέσαμε το μνημείο με τη  γένεση της Δημοκρατίας, της φιλοσοφίας και της πολιτικής.

-Ο Αργύρης Πετρονώτης πίστευε ότι ο σχεδιαστής του μνημείου έλαβε σοβαρά υπ` όψιν του τον περιβάλλοντα χώρο και ότι το μνημείο είχε πρότυπο τον Παρθενώνα που είχε μόλις τελειώσει όταν άρχιζε να κτίζεται ο Επικούριος Απόλλων. Όσο για τον χώρο πίστευε πολύ την άποψη του Μις Βαν Ντε Ρόε: Η αρχιτεκτονική είναι η επιθυμία της εποχής κτισμένη στο χώρο.

-Κωσταντή( έτσι με αποκαλούσε) άλλο το αττικό και άλλο το αρκαδικό φως. Όπως και να είναι κι εδώ «χορεύουν» οι αρχιτεκτονικές μορφές κάτω από το ιδιαίτερο αρκαδικό φως. Πρόκειται για ένα παιγνίδι του κόσμου όπως θα έλεγε ο φιλόσοφος Κώστας Αξελός.

-Για τα γλυπτά της ζωφόρου που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο αλλά και τα εξαιρετικής τέχνης αρχιτεκτονικά μέλη ο Αργύρης Πετρονώτης πίστευε στην άποψη του μοντερνιστή γλύπτη Μπρανκούζι ότι η αρχιτεκτονική είναι κατοικημένη γλυπτική.

-Μου έδωσε ένα δελτίο Α6 όπου έγραφε τις απόψεις του Βιτρούβιου: ΟΙ βασικές αρχές της αρχιτεκτονικής πρέπει να είναι: Τάξη, σύνθεση, ρυθμός, συμμετρία, σωστές αναλογίες, οικονομία, κασμιότης. Το έργο να διέπεται και να κυριαρχείται από αρμονική σχεδίαση ώστε τίποτα πια να μη μπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί.

Επικούρειος Απόλλων Βασσών: Ένα κομμάτι του βουνού, πέτρα από την πέτρα του.

Κυριαρχεί στο ορεινό, μοναχικό Αρκαδικό τοπίο.

Ναών δ` όσοι πελοποννησίοις εισί, μετά γε τον εν Τεγέα προτιμώτο ούτος αν του λίθου τε ες κάλλος και της αρμονίας ένεκα. Παυσανίας 8, 41, 8.

Ο Παυσανίας, θεωρεί το ναό του Απόλλωνα, δεύτερο, μετά το ναό της Αλέας Αθηνάς της Τεγέας, πελοποννησιακό ναό σε κάλλος και αρμονία και αναφέρει ότι ο αρμονικός, περικαλλής ναός, είναι έργο του Ικτίνου του αρχιτέκτονα του Παρθενώνα. Η χρονική απόσταση της επίσκεψης του περιηγητή Παυσανία από την κατασκευή του ναού ξεπερνά τα 550 χρόνια άρα η άποψη του για τον Ικτίνο είναι δεκτή με επιφυλάξεις.

Ο Δωρικός ναός των Βασσών ή της Φιγαλείας στα όρια των νομών Ηλείας, Μεσσηνίας και Αρκαδίας, 14 χιλιόμετρα από την Ανδρίτσαινα. Ο ναός βρίσκεται σε υψόμετρο 1131 μ. στα Αρκαδικά βουνά, στο όρος Κωτύλιο. Είχε κτιστεί για να τιμηθεί ο Επικούρειος Απόλλων, κατά πάσαν πιθανότητα στο διάστημα 450 – 425 π. Χ.

Το κύριο υλικό δόμησης του ναού είναι ο τοπικός γκρίζος, σκληρός, στρωσιγενής ασβεστόλιθος. Οι στρώσεις στο πέτρωμα δομής και η μειωμένη του αντοχή  απετέλεσαν με τα χρόνια και τους παγετούς ένα από τα ευαίσθητα θέματα που συνέβαλαν στη φθορά του οικοδομήματος. Εκτός από τον τοπικό στρωσιγενή, γκρίζο ασβεστόλιθο, που υπήρξε το κύριο υλικό δομής του ναού, χρησιμοποιήθηκε και μάρμαρο, κυρίως στο γλυπτικό διάκοσμο.

Ο ναός έχει 6 κίονες στις στενές όψεις και 15 στις μακρές. Οι διαστάσεις του είναι 14,65 Χ 38.30 μ. Τα αετώματα έχουν χαθεί από την αρχαιότητα ενώ η συνεχής ιωνική εσωτερική ζωφόρος  εικονογραφεί δύο κύκλους μυθολογικών θεμάτων: Αμαζονομαχία και μάχη Κενταύρων και Λαπιθών. Όλες οι ανάγλυφες πλάκες της ζωφόρου αφαιρέθηκαν από τον Επικούρειο Απόλλωνα το 1812 και εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο.

Ιδιομορφίες, μορφολογικές ιδιαιτερότητες και ιδιοτυπίες του ναού:

Προσαρμογή στις Ανάγκες.

Ισχυρότατον Ανάγκη· κρατεί γαρ πάντων. Θαλής ο Μιλήσιος.

Ανάγκα και Θεοί πείθονται. Σιμωνίδης ο Κείος.

Ουδείς Ανάγκης μείζον ισχύει νόμος. Μένανδρος.

Ο προσανατολισμός του ναού είναι προς Βορρά, και όχι προς την Ανατολή, όπως συνηθίζεται σχεδόν σ` όλους τους ναούς. Δεν έχει το συνηθισμένο προσανατολισμό Α-Δ, αλλά Β-Ν. Αυτό μπορεί να συνδέεται με θρησκευτικούς λόγους της αρχαίας Αρκαδίας και του λεγόμενου Υπερβόρειου Απόλλωνα. Η προσωπική μου άποψη, που προέκυψε από  ακριβείς μετρήσεις και σχεδιάσεις του ανάγλυφου της περιοχής γύρω από τον ναό, για την τοποθέτηση του κτίσματος, έχει να κάνει με πρακτικούς λόγους χωροθέτησης του μνημείου και την ύπαρξη παλιότερων ναών στην ίδια θέση. ( βλ. Θέατρο Θορικού όπου διαπιστώνουμε πόσο εύκολα η ελληνική αρχιτεκτονική μπορούσε να προσαρμοστεί στις ανάγκες, βάζοντας στην άκρη το μνημειώδες στιλ.) Ανάγκᾳ δ᾿ οὐδὲ θεοὶ μάχονται, Σιμωνίδης ο Κείος. Αν το έδαφος δεν άφηνε περιθώρια για άλλη θέση τότε αυτή η μέγιστη πραγματικότητα- ανάγκη θα «πείσει και τον ίδιο τον Απόλλωνα»  που για χάρη του κτίζεται αυτός ο ναός.

- Ο ναός έχει 6 κίονες στις στενές όψεις και 15 στις μακρές ( 6Χ 15), αντί για 13 ( 6Χ13), που επέβαλε η ναοδομία της  κλασσικής εποχής. Έτσι, η μορφή του είναι περισσότερο επιμήκης, όπως στους αρχαϊκούς ναούς.

-Πέντε ζεύγη ιωνικών ημικιόνων διατάσσονται  εσωτερικά στον ανατολικό και δυτικό τοίχο του σηκού. Πάνω από τα κιονόκρανα αναπτύσσεται ο ιωνικός θριγκός με συνεχή ζωφόρο μήκους 31 μ. με 23 μαρμάρινες πλάκες. Ποιοι έβλεπαν και θαύμαζαν αυτήν την εσωτερική ζωφόρο; Στις 12, από τις 23, πλάκες της ζωφόρου απεικονίζεται η Αμαζονομαχία ενώ στις άλλες 11 η Κενταυρομαχία. Στην ανασκαφή του 1812 οι πλάκες βρέθηκαν καταπλακωμένες  στο σηκό από τα υπερκείμενα αρχιτεκτονικά μέλη. Το 1815 μεταφέρθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο, όπου μπορεί να τις θαυμάσει ο  επισκέπτης.

Λίγα χρόνια πριν ο Φειδίας τοποθέτησε τη ζωφόρο στον Παρθενώνα πάνω, γύρω και εξωτερικά του σηκού, τον οποίο περιέτρεχε η ζωφόρος με μήκος 160 μ.

-Στο νότιο άκρο του σηκού, πίσω από το αξονικό στήριγμα με το κορινθιακό κιονόκρανο, υπήρχε ένα είδος αδύτου όπου δέσποζε το άγαλμα του θεού Απόλλωνα με ύψος 6.60 μ.

-Ένα άνοιγμα μεγάλων διαστάσεων στον ανατολικό τοίχο του σηκού επέτρεπε την απρόσκοπτη όσο και απροσδόκητη θέαση προς την κορυφή του Λύκαιου όρους, ιερού βουνού για τους Αρκάδες. Το πλάγιο αυτό άνοιγμα, εντελώς πρωτοποριακό και ασυνήθιστο επέτρεπε τον άπλετο φωτισμό του λατρευτικού αγάλματος του Απόλλωνα.

-Μέγας νεωτερισμός σε σχέση με την αντίληψη του εσωτερικού χώρου των ελληνικών ναών είναι ο λαμπρός ανατολικός φωτισμός, μέσω του ανοίγματος, στον σηκό.

-Οι βάσεις των ιωνικών κιόνων και τα κιονόκρανα με τις μοναδικές και ιδιαίτερες γεωμετρικές χαράξεις.

-Το αξονικό κορινθιακό στήριγμα με το εντελώς πρωτότυπο, νέο αρχιτεκτονικό μέλος: Το κορινθιακό  κιονόκρανο που εφαρμόζεται εδώ για πρώτη φορά και εισάγει τόσο πρώιμα τον κορινθιακό ρυθμό στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική. Ο νέος ρυθμός, ο κορινθιακός, εμφανίζεται κυρίως τον 4ο αι όπου θα διαδοθεί,  θα αξιοποιηθεί καλλιτεχνικά και θα αποκτήσει την πλήρη του ανάπτυξη. Δυστυχώς το πρώιμο κορινθιακό κιονόκρανο του Επικουρείου Απόλλωνα δεν σώθηκε και μας είναι γνωστό από τα σκίτσα του Γερμανού αρχιτέκτονα και αρχαιολόγου Haller von Hallerstein, 1774- 1817. Τα σχέδια αυτά έγιναν το 1811, τη χρονιά που χάθηκε το συγκεκριμένο υπερπολύτιμο αρχιτεκτονικό μέλος. Θραύσματά του βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

-Οι αναλογίες της κατόψεως εσωτερικά και εξωτερικά του ναού.

-Σε αντίθεση με τον γενικό κανόνα της εφαρμογής  καμπυλοτήτων στο στυλοβάτη, εδώ δεν υπάρχουν.

-Πάλι σε αντίθεση με τον γενικό κανόνα της εφαρμογής  κλίσεων στους κίονες εδώ δεν υπάρχουν.

-Η εφαρμογή ρομβοειδών  φατνωμάτων είναι σπουδαία τεχνική λύση αλλά και νεωτερισμός. Αποδεικνύεται  έτσι η εφαρμογή  μιας σοβαρής αρχιτεκτονικής σύνθεσης, η ύπαρξη υψηλού καλλιτεχνικού και τεχνικού προσωπικού και η παρουσία  ενός καινοτόμου, τολμηρού, έμπειρου αρχιτέκτονα.

-Ο ναός είναι το πρώτο κτίσμα, και το μόνο μέχρι σήμερα, που έχει χρησιμοποιήσει  και τους τρεις ρυθμούς: Δωρικό, ιωνικό, κορινθιακό της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής.

Παρατηρήσεις, διαπιστώσεις, σημειώσεις ημερολογίου 1976-1978.

- Τα προβλήματα για την ανεπαρκή θεμελίωση και τη στέγαση του σηκού δεν έχουν λυθεί.

- Για την κατασκευή του έχει χρησιμοποιηθεί ανοιχτόχρωμος γκρίζος τοπικός ασβεστόλιθος, ενώ ορισμένα μέρη της οροφής, τα κιονόκρανα του σηκού, ο γλυπτός διάκοσμος, φατνώματα, κεράμωση, είναι από μάρμαρο Δολιανών.

- Ο ναός είναι δωρικού ρυθμού, περίπτερος, δίστυλος εν παραστάσιν, με πρόναο, σηκό, άδυτο και οπισθόδομο.

-Στο ναό εργάστηκα από το φθινόπωρο του 1976 μέχρι τις αρχές του 1978 ως μέλος της Ομάδας Εργασίας με επικεφαλής τον αρχιτέκτονα- αρχαιολόγο Αργύρη Πετρονώτη. Υπήρχε και η Επιτροπή Συντήρησης και Αποκατάστασης του ναού, από το 1975, με πρόεδρο τον Γενικό Επιθεωρητή Αρχαιοτήτων και Διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών Νίκο Γιαλούρη, τον αρχιτέκτονα- αρχαιολόγο- αναστηλωτή Γιάννη Τραυλό, τον καθηγητή Αρχιτεκτονικής Ε.Μ.Π. και αναστηλωτή Χαράλαμπο Μπούρα, τον αρχιτέκτονα καθηγητή στην Α.Σ.Κ.Τ.  Μυλωνά.  Το 1978 μετατέθηκα στην Ακρόπολη της Αθήνας, για την αποτύπωση και μελέτη του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου ως συνεργάτης του αρχιτέκτονα- αναστηλωτή Wolfgang Wurster ( 1937- 2003). Στην Ακρόπολη παρέμεινα 34 χρόνια, μέχρι το 2012.

- Το ναό περιέτρεχε εξωτερικά δωρική ζωφόρος με μετόπες και τρίγλυφα. Οι μετόπες  δεν είχαν ανάγλυφα ενώ ανάγλυφη διακόσμηση είχαν μόνο οι εσωτερικές μετόπες των στενών πλευρών. Οι έξι μετόπες του πρόναου απεικόνιζαν την επιστροφή του Απόλλωνα στον Όλυμπο από τις Υπερβόρειες χώρες ( ίσως γι` αυτό ο προσανατολισμός του ναού είναι προς Βορρά), του δε οπισθόδομου την αρπαγή των κορών του βασιλιά της Μεσσηνίας Λεύκιππου, από τους Διόσκουρους.

- Ο γλύπτης της ζωφόρου, υποστηρίζουν κάποιοι μελετητές, ότι ήταν ο Παιώνιος, γνωστός από την περίφημη Νίκη ( Νίκη του Παιωνίου) που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας.

- Το 1987 ο ναός  στεγάστηκε ώστε να προστατευθεί κυρίως από τις θραύσεις που προκαλεί στο ευαίσθητο στρωσιγενές πέτρωμα ο παγετός και η καταστροφική διαστολή. Το στέγαστρο θα απομακρυνθεί μετά την ολοκλήρωση των αναστηλωτικών επεμβάσεων και εργασιών συντήρησης.

-To μνημείο αυτό, είναι το δεύτερο καλύτερα σωζόμενο της κλασικής αρχαιότητας, μετά το ναό του Ηφαίστου και της Αθηνάς ( το λεγόμενο Θησείον).

-Η περιοχή του ναού ήταν η πρώτη ελληνική τοποθεσία που εγγράφηκε στον κατάλογο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς το1986.

1*. Αρχιτέκτων. Ιστορικός Αρχιτεκτονικής. Ιστορικός Τέχνης.

2*. Ιn memoriam Αργύρη Πετρονώτη.