«Μπορώ πια να δημιουργώ χαριτωμένους εφιάλτες»

«Εγκάρσιος Προσανατολισμός» ονομάζεται η μέθοδος που χρησιμοποιούν τα έντομα για να διατηρούν μια σταθερή γωνία προς μια μακρινή πηγή φωτός για προσανατολισμό. Είναι ο λόγος για τον οποίο πετούν προς ό,τι λάμπει.

Ο Δημήτρης Παπαϊωάννου, από την άλλη, είναι ο καλλιτέχνης που σαν αλχημιστής ξέρει πάντα να μας παίρνει από το χέρι και να μας οδηγεί στην πηγή του φωτός.

Τα υλικά που χρησιμοποίησε αυτή τη φορά για να χτίσει το ποιητικό του σύμπαν είναι οι ήχοι του Βιβάλντι, το νερό και το φως, οι αναφορές στην αρχαιότητα και τη μυθολογία, οι πίνακες της Αναγέννησης, οι στίχοι του μύστη Τζελαλεντίν Ρουμί, τα δάνεια από τον Φελίνι, οι μπεκετικές φιγούρες και φυσικά ο Μινώταυρος, το σύμβολο του αγώνα για κυριαρχία.

Φιλτραρισμένα όλα πλέον από την παγκόσμια αποδοχή, κατασταλαγμένα και στοχαστικά, εξομολογητικά -σχεδόν διάφανα-, δημιουργούν με τον γνώριμο διανοουμενίστικο μινιμαλισμό του ένα μαγικό σύμπαν όπου οκτώ performers, εκφραστικοί, δραματικοί, τέλεια συντονισμένοι, μπλέκουν τα γυμνά τους σώματα, δημιουργούν αλλόκοτες μορφές και μας ψιθυρίζουν παραμύθια για το αιώνιο φλερτ με τον αμείλικτο χρόνο, τα ερείπια της Ιστορίας, τον άνθρωπο απέναντι στο θηρίο, τη συντριβή από τη ματαιότητα της ζωής, την αιώνια διαμάχη μεταξύ γενεών.

Το έργο, που θα έκανε παγκόσμια πρεμιέρα στη Στέγη τον Μάιο του 2020, αλλά αναβλήθηκε λόγω πανδημίας, έρχεται στην Αθήνα με καθυστέρηση, αλλά έχοντας εντυπωσιάσει το κοινό σε Βουλγαρία, Γαλλία, Ισπανία, Πορτογαλία.

Στις 22 Δεκεμβρίου o «Εγκάρσιος Προσανατολισμός» ετοιμάζεται για την πολυαναμενόμενη ελληνική του πρεμιέρα στη Στέγη (έως 16 Ιανουαρίου). Η προπώληση για τους Φίλους της Στέγης ξεκίνησε ήδη, υποχρεώνοντας το online σύστημα να δοκιμάσει τις αντοχές του, ενώ η ίδια κατάσταση αναμένεται και την 1η Δεκεμβρίου που η προπώληση ανοίγει για το γενικό κοινό.

«Σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο, ακόμα δεν ξέρω τι είναι. Είναι σίγουρα το τελευταίο μου έργο που άλλαξε λόγω πανδημίας, με πιο χαρακτηριστική αλλαγή το γεγονός ότι εγώ κάποια στιγμή βγήκα από αυτό. Αφαίρεσα έτσι έναν αφηγητή και ελευθέρωσα το υλικό ώστε να αιωρείται η εμπειρία στο σύμπαν λίγο πιο σουρεαλιστικά. Η απουσία αυτή έδωσε νέο τόνο στο έργο. Οσο για τις αρχικές ιδέες, ναι, η αίσθηση της διαδοχής, η ανάγκη το παλιό να σκοτωθεί από το καινούργιο και φυσικά η φαντασίωση με τον ταύρο και τα όσα μαρτυρά για τη σχέση με τον πατέρα μου ήταν πράγματα που απασχολούσαν από καιρό το μυαλό του», μας λέει, αφού έχουμε μοιραστεί μαζί του ακόμα έναν ευρωπαϊκό θρίαμβο στο Sadler’s Wells του Λονδίνου.

• Ολες αυτές οι ανησυχίες, όμως, είναι δοσμένες μέσα από το φως, όχι το σκοτάδι.

Το φως το νιώθει ο θεατής με το που ανοίγει η αυλαία γιατί είχε χρόνια να έρθει σε παράστασή μου και να δει άσπρο σκηνικό. Λίγο βαρέθηκα πια με το μαύρο φόντο. Ηθελα πάντα να έχω μίνιμαλ σκηνικά κι αυτή η επιθυμία μού άφηνε αμανάτι τη μαυρίλα. Αυτή τη φορά είχα την ανάγκη από ένα λευκό χαρτί πάνω στο οποίο θα ζωγραφίσω. Αυτό από μόνο του ανοίγει τον δρόμο για το φως, για χρώμα, για μεγαλύτερη ευκρίνεια. Ξέρεις, το φως με δυσκολεύει ως συνθήκη γιατί είναι πολύ λιγότερα τα πράγματα που μένουν στη σκιά. Δεν υπάρχει πια η αχλή μυστηρίου, όλα είναι πεντακάθαρα. Ζόρικο.

• Το γεγονός ότι εξαίρεσες τον εαυτό σου από την παραγωγή βοήθησε τους υπόλοιπους ερμηνευτές;

Οντας μαζί τους είμαι σίγουρος ότι σε κάποια σημεία τούς δυσκολεύω, καθώς είμαι εγώ που οδηγώ τα πράγματα. Συγχρόνως, βέβαια, αναλαμβάνω πολλή από την ευθύνη κι έτσι μπορούν να με αγαπήσουν σαν συνάδελφο διότι με βλέπουν να αγωνίζομαι δίπλα τους. Από την άλλη, όντας απ’ έξω μπορώ να τους βοηθώ με πιο άμεσο τρόπο να γίνονται καλύτεροι, ταυτόχρονα όμως είμαι περισσότερο αυστηρός και απαιτητικός. Οπότε κάτι κερδίζουν, κάτι χάνουν.

• Είχες πάντα μια ιδιαίτερη σχέση με το φως, αλλά εδώ μοιάζουν όλα να έχουν φτάσει σε μια έξοχη στιγμή ωριμότητας. Τελικά, για να αναζητήσουμε το φως πρέπει να κοιτάξουμε πίσω ή μπροστά;

Ενστικτωδώς θέλω να πω μπροστά, αλλά τελικά θα πω ότι πρέπει να κοιτάξουμε επάνω. Και φυσικά για να κατορθώσεις να βρεις το φως σου πρέπει να πατήσεις τη σκιά σου. Αλλά δεν μιλάς με έναν άνθρωπο που το έχει καταφέρει, απόπειρες κάνω ακόμα.

• Απαιτεί μια ωριμότητα η αναμέτρηση με τα αιώνια ζητήματα;

Είμαι 57 ετών. Αν δεν δείξω ώριμος τώρα, πότε θα δείξω; Σε αυτό το έργο απλώς, όπως παρατήρησε μια φίλη που παρακολουθεί χρόνια τη δουλειά μου, είναι σαν να βλέπω με μεγαλύτερη συμπάθεια τον αγώνα των ανθρώπων και τον δικό μου, αλλά παρατηρώντας απ’ έξω αυτήν την αναμέτρηση. Η απόσταση ενδεχομένως να είναι δείγμα ωριμότητας, εξ ου και ειρωνεύομαι περισσότερο αυτά που γίνονται στη σκηνή. Μπορώ πια να δημιουργώ χαριτωμένους εφιάλτες.

• Οι θεατές, πάντως, στο Sadler’s Wells γελούσαν αρκετά.

Δόξα σοι ο θεός. Μου άρεσε πάρα πολύ που αναγνώρισαν τη γελοιότητα και τη ματαιότητα. Εγώ θέλω να γελάει και να κλαίει συνέχεια ο άνθρωπος. Δεν συμβαίνει συχνά. Απλώς σας κάνει εντύπωση γιατί δεν το ζούμε συχνά στην Ελλάδα.

• Φοβόμαστε να γελάσουμε;

Δεν νομίζω. Οι Γάλλοι, για παράδειγμα, αν και λαός που θέλει να συστήνει πρώτος στον κόσμο καλλιτέχνες, αν η παράσταση δεν τους αρέσει, σηκώνονται και φεύγουν. Εμείς ούτε αυτό το κάνουμε. Οι Αγγλοι γελάνε. Οι Αμερικανοί γελάνε παραπάνω απ’ όσο πρέπει γιατί θέλουν να δείξουν στους διπλανούς τους ότι κατάλαβαν. Ο κάθε λαός έχει μια διαφορετική απελευθέρωση σε σχέση με το θέαμα. Η αλήθεια είναι ότι στην Ευρώπη, στην Ανατολή, αλλά και στη Λατινική Αμερική, το κοινό σε σχέση με την επικοινωνία της απόλαυσης είναι πιο απενοχοποιημένο σε σχέση με μας. Στην Ελλάδα γελάμε πιο εύκολα με τους ξένους καλλιτέχνες, αλλά διστάζουμε στους δικούς μας.

• Ας έρθουμε στην Αναγέννηση, την τόσο παρούσα στο έργο.

Ετοιμάζοντας μια νέα δουλειά, προσπαθώ να φτιάξω μια γλώσσα που δεν έχει λόγια. Και καθώς -όπως γνωρίζετε- δεν ξέρω να χορογραφώ και να στήνω βηματολόγιο, ψάχνω να βρω ενδιαφέροντα θέματα. Για να καταφέρω, λοιπόν, να συνομιλήσω με τους συνανθρώπους μου, πηγαίνω στην κοινή μας βιβλιοθήκη. Εκεί βρίσκω αρχέτυπα τα οποία έχουν εκφραστεί από τους μύθους. Οι μύθοι στη συνέχεια έχουν ζωγραφιστεί από τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης.

Αν θέλεις, για παράδειγμα, να θίξεις τον φόνο του παλιού από το νέο, τότε θα οδηγηθείς στον μύθο του Μινώταυρου. Επίσης, αν θέλεις να μιλήσεις για τη γυναικεία ύπαρξη, δεν μπορείς παρά να πέσεις πάνω στην Αφροδίτη του Μποτιτσέλι. Αυτή είναι μια διαδρομή που ακολουθώ κι η οποία με οδηγεί πάντα στην ιστορία της τέχνης.

Αρα η Αναγέννηση όπως και η Αρχαία Ελλάδα δεν είναι κόσμοι στους οποίους ανατρέχω. Εκείνες έρχονται και με βρίσκουν διότι έχουν μιλήσει για όλα αυτά που με απασχολούν. Επίσης, και οι δύο αυτές εποχές έχουν αγαπήσει πάρα πολύ το σώμα, δεν ντρέπονται για τον ερωτισμό, για τη φύση του. Οπότε με κάθε ευκαιρία με επισκέπτονται.

• Πρωτόγνωρη επίσης διαδικασία ήταν και οι διεθνείς οντισιόν που έκανες για τον «Εγκάρσιο Προσανατολισμό».

Πράγματι. Πέρασε πολύς κόσμος κι είχα πολύ μεγάλη περιέργεια για το τι επίπεδο χορευτών θα μου έρθει. Από τα 500 άτομα, πέρασαν στη δεύτερη φάση μόλις 25. Εψαχνα την αίσθηση, τη φωτογένεια, τη δημιουργικότητα, την υπομονή, τη δεκτικότητα σε διορθώσεις και απορροφητικότητα πληροφοριών. Και πάνω απ’ όλα την πιθανότητα να τους ερωτευτώ. Γιατί τότε έχω ένα τρομερό δημιουργικό κίνητρο να τους φτιάξω ένα περιβάλλον μέσα στο οποίο θα λάμπουν.

• Οι εικόνες που δημιουργείς είναι μαγικές. Αυτή η ζαλιστική ομορφιά είναι πάντα ζητούμενο;

Ενας φίλος έφυγε από την παράσταση και μου είπε ότι έπαθε Σύνδρομο Σταντάλ (γέλια). Είμαι όντως λίγο μανιακός. Από ευσυνειδησία μάλλον, θέλω όταν θα έρθεις να δεις δουλειά μου να σου δώσω πίσω κάτι φροντισμένο. Επίσης, νομίζω ότι είναι πολύ ωραίο να είναι γλυκό το κόψιμο του μαχαιριού ή να είναι όμορφος ένας εφιάλτης. Καταλαβαίνω ότι κάποιες φορές όλο αυτό μπορεί να είναι εις βάρος της παράστασης, αλλά εμένα μου είναι αδύνατον να δω μια ατέλεια σε έναν φωτισμό ή να μπορώ να διορθώσω ένα πόδι και να μην το κάνω. Αυτή είναι η δουλειά μου: ο κήπος πρέπει να είναι φροντισμένος, είτε έχει αγριόχορτα είτε έχει άνθη.

• Πριν από λίγο καιρό μού είχες πει πως έχεις καθιερώσει την προ-γενική πρόβα με τους πιο δικούς σου ανθρώπους, γιατί με αυτόν τον τρόπο προσπαθείς να δικαιολογήσεις ό,τι έχεις φτιάξει.

Μετά την έκθεση στα μάτια των φίλων ανακαλύπτεις όσα δεν μπορείς να δικαιολογήσεις. Είναι η στιγμή που εκτίθεμαι κι ενίοτε ντρέπομαι για ό,τι έχω κάνει.

• Ακούς τις παρατηρήσεις τους;

Οχι. Αλλά εκείνο που έχει σημασία είναι ότι η παρουσία τους με κάνει να αισθάνομαι αφόρητα αμήχανα, γιατί είναι η στιγμή που δεν μπορώ να κρυφτώ πίσω από τα λάθη μου. Το μοίρασμα αυτό, έστω και με τους πιο δικούς σου ανθρώπους, δημιουργεί μια επείγουσα συνθήκη που με κάνει να βλέπω τα λάθη. Και αυτά είναι που διορθώνω την επόμενη μέρα. Σε αυτό με βοηθάει το κοινό: με αναγκάζει, θέλω-δεν θέλω, να ντρέπομαι για τα πράγματα που δεν φρόντισα αρκετά. Είναι μια διαδικασία που μοιάζει με ντιβάνι ψυχιάτρου: ποτέ κανείς εκεί δεν σου λέει τι πρέπει να κάνεις, ωστόσο, σε οδηγεί στο μονοπάτι που σε εκθέτει στον εαυτό σου.

• Το γεγονός ότι αυτή η παράσταση λόγω πανδημίας είχε άπειρο χρόνο προετοιμασίας αλλά διεκόπη και βίαια σου κόστισε;

Οταν διακόψαμε και κλείσαμε ανακουφίστηκα πάρα πολύ, γιατί με έπιασε ακριβώς στη χρονική στιγμή που πρέπει να αποφασίσω ότι αυτή είναι η παράσταση που προλαβαίνω να δείξω. Είναι η χειρότερη στιγμή σε μια δημιουργική διαδικασία. Είναι η στιγμή που μισώ τον εαυτό μου, που δεν θέλω με τίποτα να παραδεχτώ ότι αυτό είναι το καλύτερο υλικό που έχω. Και συγχρόνως πρέπει να το παραδεχτώ, γιατί χρονικά δεν υπάρχει άλλη επιλογή. Εκεί πάνω λοιπόν, ήρθε η πανδημία και χάρηκα σαν να αναβλήθηκε ένα σχολικό διαγώνισμα για το οποίο ήμουν αδιάβαστος. Επί τρεις μήνες δεν κοίταξα ούτε ένα βίντεο. Οταν μετά από καιρό ξαναμπήκαμε στις πρόβες, επανέλαβα την παράσταση κομμάτι κομμάτι όπως ακριβώς την είχα αφήσει, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι η παράσταση είχε βρει από τότε τον εαυτό της.

• Αρα αυτή ήταν η πραγματική σου επιθυμία.

Ας πούμε ότι αυτή ήταν η πραγματική μου ικανότητα, διότι κάνω μέχρι εκεί που μπορώ. Η επιθυμία μου είναι πάντα πολύ μεγαλύτερη από αυτό που μπορώ. Αυτά που φτιάχνω είναι πάντα χαμηλότερα των προσδοκιών μου. Δεν αισθάνομαι μειωμένος γι’ αυτό, έτσι είναι η ζωή.

• Ο Μινώταυρος είναι κυρίαρχο στοιχείο της παράστασης. Εσένα από τον λαβύρινθο τι σε βοήθησε να βγεις;

Ο έρωτας. Υπάρχουν άνθρωποι που πολλές φορές μου έδωσαν το νήμα αλλά και με αποκεφάλισαν για να βγουν από τον εγκλωβιστικό λαβύρινθο που είχα φτιάξει. Το ζήτημα της διαδοχής, δηλαδή το πώς οι γενιές σκοτώνουν τις προηγούμενες, με απασχολεί σε κάθε του επίπεδο. Ακόμα και το ζήτημα του metοο σε αυτήν την κατηγορία εμπίπτει. Η αποκαθήλωση του τοξικού αρσενικού του παρελθόντος με επηρέασε να φτιάξω ένα τραγούδι ώστε μέσα από αυτόν τον αγώνα να τιθασεύσουμε και να εξημερώσουμε και να σκοτώσουμε το κτήνος. Ηθελα να αγαπώ και το κτήνος.

• Και τη φράση του Τζελαλεντίν Ρουμί «Κρίνε την πεταλούδα από την ομορφιά της φλόγας που την καίει» γιατί την αγαπάς τόσο;

Γιατί θέλω να κρίνομαι από αυτό που έχω διαλέξει να με καίει. Ολοι από κάτι καίγονται, κάτι όλους μάς ζαλίζει. Αλλοι επιλέγουν την ύλη, άλλοι την πνευματικότητα, άλλοι τον έρωτα. Εγώ νομίζω ότι είμαι υπηρέτης της ομορφιάς, σαν να είναι αυτή η απόλυτη πνευματικότητα. Παλεύω να την αναγνωρίζω, να την θαυμάζω και ίσως να την ακουμπώ...

INFO: «Εγκάρσιος Προσανατολισμός»: 22/12-16/1. Με τους: Damiano Ottavio Bigi, Šuka Horn, Jan Möllmer, Breanna O’ Mara, Τίνα Παπανικολάου, Łukasz Przytarski, Χρήστο Στρινόπουλο, Μιχάλη Θεοφάνους. Πληροφορίες www.onassis.org. Τιμές: 5-55 €.