Έκθεση για το «Σημείο Μηδέν» της Τέχνης στη Θεσσαλονίκη

Πρόκειται για ένα από τα πιο εμβληματικά έργα της ρωσικής πρωτοπορίας που σηματοδοτεί και την εμφάνιση του κινήματος του δημιουργού του Καζιμίρ Μάλεβιτς, τον «σουπρεματισμό». Ο λόγος για το «Μαύρο Τετράγωνο» που πρωτοπαρουσιάστηκε πριν από 100 χρόνια στην ιστορική «Τελευταία Φουτουριστική Έκθεση 0,10».

Με αφορμή αυτό το γεγονός και τη συμπλήρωση 80 χρόνων από το θάνατο του καλλιτέχνη, εγκαινιάζεται στις 19 Μαΐου η έκθεση «Ο Καζιμίρ Μαλέβιτς και οι μαθητές του. 100 χρόνια από το Μαύρο Τετράγωνο» στη Μονή Λαζαριστών, που θα ταξιδέψει τους επισκέπτες του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στην ιστορία της τέχνης των αρχών του 20ου αιώνα στη Ρωσία με οδηγό προσχέδια, πίνακες και αρχειακό υλικό από τη συλλογή Κωστάκη, στο κίνημα του σουπρεματισμού, στους συνοδοιπόρους του Καζιμίρ Μάλεβιτς, καθώς και στον εκπαιδευτικό ρόλο του καλλιτέχνη.

Όπως μνημονεύει το Αθηναϊκό Πρακτορείο, στις 15 Μαΐου 1935 (ογδόντα ακριβώς χρόνια πριν), στη σταλινική Μόσχα, στην κηδεία του 57χρονου Καζιμίρ Μάλεβιτς, του Ρώσου σουπρεματιστή καλλιτέχνη, οι παριστάμενοι κρατούσαν στα χέρια τους από ένα... «μαύρο τετράγωνο». Το ίδιο μαύρο τετράγωνο «κοσμούσε» και το σουπρεματικό τριεπίπεδο λευκό φέρετρο του καλλιτέχνη, το ίδιο μαύρο τετράγωνο κοσμούσε και το ξύλινο μνημείο του τάφου του.

Το «μαύρο τετράγωνο», που είχε δημιουργηθεί 20 χρόνια πριν, 100 χρόνια από σήμερα, πρωτοπαρουσιάστηκε το 1915 στην γκαλερί της Ναντιέζντα Ντομπίτσινα, στην Αγία Πετρούπολη, στην «Τελευταία Φουτουριστική Έκθεση 0,10», με διοργανωτή τον καλλιτέχνη Ιβάν Πούνι.

H έκθεση αυτή θεωρείται σημαντική στην ιστορία της τέχνης, το σημείο μηδέν της ζωγραφικής: εκεί ο Καζιμίρ Μαλέβιτς πρωτοπαρουσίασε σε δύο τοίχους το κίνημα του Σουπρεματισμού με πίνακες που αποτελούνταν από γεωμετρικές χρωματικές φόρμες και δήλωναν μια νέα αισθητική και φιλοσοφική προσέγγιση σχετικά με τον ρεαλισμό στην τέχνη, την αποτύπωση της αθέατης πλευράς της ζωής, την μη-αντικειμενικότητα καθώς και την υπεροχή της φόρμας και του χρώματος πάνω από κάθε άλλο συστατικό στοιχείο της ζωγραφικής.

Στην γωνία ανάμεσα στους δύο τοίχους ο καλλιτέχνης τοποθέτησε, σαν θρησκευτική εικόνα σε εικονοστάσι όπως συνήθιζαν τότε οι Χριστιανοί Ορθόδοξοι Ρώσοι, το «Μαύρο Τετράγωνο», έναν από τους πιο γνωστούς πίνακες (λάδι σε μουσαμά, 79,5 х 79,5 εκ., Κρατική Πινακοθήκη Τρετιακόφ, Μόσχα) που αποτελεί έκτοτε το πιο εμβληματικό έργο της περιόδου της ρωσικής πρωτοπορίας και ένα από τα σημαντικότερα έργα του μοντερνισμού.

«Είναι αυτό το σημείο μηδέν (Ο) της Τέχνης που "συμβολίζει" ο τίτλος της έκθεσης, στην οποία μετείχαν αρχικά 10 (“Ο, 10”) καλλιτέχνες, μεταξύ των οποίων η Λιουμπόβ Πόποβα, ο Βλαντίμιρ Τάτλιν, ο Ιβάν Κλουν κ.ά» εξηγεί η διευθύντρια του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης, ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια της έκθεση Μαρία Τσανσάνογλου στο Αθηναϊκό Πρακτορείο.

Στη συλλογή Κωστάκη του ΚΜΣΤ φυλάσσεται μεγάλος αριθμός σχεδίων και πινάκων που σχετίζονται άμεσα με την «Τελευταία Φουτουριστική Έκθεση 0,10» και συγκεκριμένα προσχέδια έργων, ολοκληρωμένοι πίνακες που είχαν παρουσιαστεί στην έκθεση καθώς και πλούσιο αρχειακό υλικό, όπως ο τετρασέλιδος κατάλογος της έκθεσης, το ειδικό φυλλάδιο που εξέδωσε για τις ανάγκες της έκθεσης ο Βλαντίμιρ Τάτλιν, άρθρα εφημερίδων, επιστολές της Όλγας Ρόζανοβα και καρτ-ποστάλ της Λιουμπόβ Ποπόβα με αναφορές στην έκθεση, φωτογραφίες.

Ιδιαίτερη θέση στην έκθεση, που θα διαρκέσει ως και τις 10 Οκτωβρίου, έχει το «Μαύρο Ορθογώνιο» του Μαλέβιτς από την συλλογή Κωστάκη, το οποίο αποκαλύπτει ίχνη άλλου προγενέστερου ζωγραφικού πίνακα, γεγονός που μας βοηθάει σήμερα να το χρονολογήσουμε ως ένα από τα πρώτα έργα σουπρεματιστικής ζωγραφικής.

Ο κρυμμένος πίνακας εικονίζει ένα άλογο και γράμματα από λέξεις. Ύστερα από έρευνα βρέθηκε προσχέδιό του στη Συλλογή Καρτζίεφ, στο Μουσείο Στέντελικ του Άμστερνταμ. Το προσχέδιο (μολύβι σε χαρτί 7,5 Χ 6,5 εκ.) εικονίζει ένα άλογο, ένα πιρούνι στη θέση του αναβάτη, ένα βέλος που σημαδεύει τη λέξη «Μπερλίν» και λέξεις όπως «Zabluzhdenie» (σφάλμα) και «zuby» (δόντια) ενώ κάτω από τη σύνθεση υπάρχει η επιγραφή «Voina» (πόλεμος) 1914 – προφανώς αναφορά στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο...

Στην έκθεση που εγκαινιάζεται την ερχόμενη Τρίτη, 19 Μαΐου, θα παρουσιαστούν 134 έργα και 34 αντικείμενα αρχείου (βιβλία, κείμενα, φωτογραφίες και χειρόγραφα) που αφορούν τα έργα και την καλλιτεχνική δημιουργία του Μάλεβιτς, από τα πρώιμα έργα του καλλιτέχνη αλλά και άλλων καλλιτεχνών όπως παρουσιάστηκαν στη θρυλική έκθεση «0,10», διδακτικό και εκπαιδευτικό υλικό από την περίοδο (1918-1923), που ο Μάλεβιτς ήταν καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Βιτέμπσκ, όπου αντικατέστησε τον διευθυντή Μαρκ Σαγκάλ καθώς και μεταγενέστερα έργα που φιλοτέχνησε μέχρι και τον θάνατό του, το Μάιο του 1935.

Ο Καζιμίρ Μαλέβιτς είναι ένας από τους πλέον πολυδιάστατους και ριζοσπαστικούς καλλιτέχνες της πρωτοπορίας που στη δημιουργική του πορεία πέρασε από τον ιμπρεσιονισμό και τον συμβολισμό των αρχών του 20ου αιώνα, συνδέθηκε στη συνέχεια με τον κυβοφουτουρισμό και επηρεάστηκε από την «υπέρλογη γλώσσα» των Ρώσων φουτουριστών, την γλώσσα που έχει αποκτήσει δικό της πρωτογενές νόημα με βάση όχι τη γνώση αλλά την αίσθηση και την εμπειρία, για να αναπτύξει, τέλος, την δική του θεωρία περί μη-αντικειμενικής ζωγραφικής που της έδωσε το όνομα «σουπρεματισμός». Από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 η ζωγραφική του στρέφεται σε ρεαλιστική κατεύθυνση και χαρακτηρίζεται μετα-σουπρεματιστική.

Γεννήθηκε στο Κίεβο το 1878 και πέθανε στο Λένινγκραντ το 1935. Εκτός από την πλούσια εικαστική παραγωγή είχε και εκτενές θεωρητικό έργο.