Η δύναμη της σκιάς

Οσοι από τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες είδαν την ταινία του Κρίστοφερ Νόλαν «Oπενχάιμερ», πιθανότατα, εκτός από τις απόκοσμες πυρηνικές εκρήξεις, να μαγνητίστηκαν και από τη φιγούρα του αντιήρωα και «κλασικού κακού» της ταινίας. Αναφέρομαι στον ναύαρχο Λιούις Στράους (στην ταινία τον υποδύεται ο Ρόμπερτ Ντάουνι Τζούνιορ), ο οποίος υπήρξε πρόεδρος της Αμερικανικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (USAEC) από το 1953 ώς το 1958. Στην ταινία τον παρακολουθούμε –πότε σε ασπρόμαυρα και πότε σε έγχρωμα καρέ– να μηχανορραφεί κατά του «πατέρα» της ατομικής βόμβας Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, χωρίς στο τέλος να αποφεύγει να πέσει και ο ίδιος σε αντίστοιχες παγίδες.

Ολα αυτά είναι είτε γνωστά, είτε εύκολα εντοπίσιμα. Ελάχιστα γνωστή όμως είναι η σχέση του Λιούις Στράους με την Ελλάδα – μια σχέση που ταυτίζεται με την προσπάθεια της χώρας να εισέλθει στην ατομική εποχή. Ερευνώντας τα τελευταία χρόνια τις πολιτικές και διπλωματικές πτυχές της μεταπολεμικής πυρηνικής έρευνας στην Ελλάδα, το όνομα του Στράους εμφανίστηκε πολλές φορές μπροστά μου.

Η Ελλάδα ήταν μία από τις πρώτες χώρες που υπέγραψαν διμερή συμφωνία με τις ΗΠΑ στο πλαίσιο του προγράμματος «Ατομα για την Ειρήνη» που παρουσίασε ο πρόεδρος Ντουάιτ Αϊζενχάουερ τον Δεκέμβριο του 1953. Η συμφωνία αυτή προέβλεπε ουσιαστικά τη συνδρομή των ΗΠΑ ώστε η Ελλάδα να αποκτήσει και να εγκαταστήσει έναν ερευνητικό πυρηνικό αντιδραστήρα. Ωστόσο, παρά τις υποσχέσεις των στελεχών της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας ότι ο αντιδραστήρας θα ήταν έτοιμος να λειτουργήσει το 1958, αυτό δεν συνέβη. Τέθηκε σε λειτουργία μόλις το 1961.

Κάπως έτσι βρέθηκε ο Λιούις Στράους στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του 1958, με στόχο να επιταχύνει τις διαδικασίες. Εκείνη την εποχή, η θητεία του Στράους ως προέδρου της USAEC είχε μόλις λήξει και είχε διοριστεί ειδικός σύμβουλος του προέδρου, με αρμοδιότητες πάνω στο πρόγραμμα «Ατομα για την Ειρήνη». Στη συνέντευξη Τύπου που παραχώρησε στους Ελληνες δημοσιογράφους δεν έκρυψε τη δυσφορία του για τις καθυστερήσεις. Ωστόσο, παρά τη γενικότερη αυστηρότητά του, ο Στράους επιφύλαξε και μερικά καλά λόγια για τον πρόεδρο της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (ΕΕΑΕ), ναύαρχο Αθανάσιο (Thanos, όπως τον αποκαλούσε) Σπανίδη, με τον οποίο, όπως είπε, τους συνέδεε χρόνια αδελφική φιλία!

Πράγματι, στο αρχείο του Σπανίδη –το οποίο βρίσκεται στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ)– μπορεί να διαβάσει κανείς επιστολές στις οποίες ο Στράους απευθύνεται στον Ελληνα ναύαρχο με φιλικότατο τρόπο. Σε μία από αυτές, μάλιστα, ο Στράους ευχαριστεί τον Σπανίδη που φιλοξένησε τα παιδιά του όταν εκείνα επισκέφθηκαν την Αθήνα στα τέλη του 1961.

Σε αυτήν ακριβώς τη σχέση είχε βασίσει και ο Σπανίδης τις ελπίδες του όταν το 1957 –εκπροσωπώντας την Ελλάδα– επιχείρησε να εκλεγεί σε μία από τις 23 θέσεις του πρώτου Συμβουλίου των Διοικητών του νεοσύστατου τότε Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας (ΔΟΑΕ). Ο ΔΟΑΕ (ένας οργανισμός εντός της οικογένειας των Ηνωμένων Εθνών, με αποστολή τον έλεγχο της ατομικής ενέργειας διεθνώς) αποτελούσε για τον Σπανίδη μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για τη σύνδεση της Ελλάδας με την παγκόσμια πυρηνική κοινότητα. Οι ελληνικοί διπλωματικοί δίαυλοι διαβεβαίωναν λίγο-πολύ ότι η υποστήριξη των Αμερικανών θα ήταν δεδομένη. Ωστόσο, φτάνοντας στις αίθουσες του Μεγάρου Μουσικής της Βιέννης (Konzerthaus), όπου λάμβαναν χώρα οι εργασίες της γενικής διάσκεψης του Οργανισμού, τόσο ο Σπανίδης όσο και τα άλλα μέλη της ελληνικής αντιπροσωπείας ήρθαν αντιμέτωποι με μια πρωτόγνωρη κατάσταση: η αντιπροσωπεία των ΗΠΑ δεν αποκάλυπτε μέχρι την τελευταία στιγμή ποιο κράτος θα υποστήριζε για τη θέση στην οποία έθετε υποψηφιότητα η Ελλάδα. Οσο και αν οι Ελληνες προσπαθούσαν να επικοινωνήσουν με τους Αμερικανούς δεν τα κατάφερναν. Και, το χειρότερο, ο επικεφαλής της αμερικανικής αντιπροσωπείας Λιούις Στράους απέφευγε συνεχώς τον Σπανίδη που προσπαθούσε να τον συναντήσει κατ’ ιδίαν.

Οι ΗΠΑ όχι απλώς δεν υποστήριξαν την ελληνική υποψηφιότητα αλλά υπερψήφισαν την τουρκική, που έλαβε τελικά τη θέση. Η ελληνική αντιπροσωπεία ανέφερε αργότερα στο υπουργείο Εξωτερικών και στα άλλα μέλη της ΕΕΑΕ ότι σχεδόν όλα τα θέματα είχαν επιλυθεί παρασκηνιακά και «διά της διπλωματικής οδού». Εν μέσω της πολιτικής έντασης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας λόγω του Κυπριακού, η κίνηση αυτή των ΗΠΑ προκάλεσε αναμφίβολα πονοκέφαλο στην ελληνική κυβέρνηση. Ταυτόχρονα, ο Σπανίδης και η ΕΕΑΕ συνειδητοποιούσαν ότι η τυφλή πίστη στην ελληνοαμερικανική φιλία και οι προσωπικές επαφές δεν αρκούσαν. Το νέο πολυμερές διπλωματικό-επιστημονικό πλαίσιο που έθετε ο ΔΟΑΕ απαιτούσε λεπτότερους χειρισμούς. Ο Σπανίδης τελικά θα κατακτούσε μία θέση στο Συμβούλιο των Διοικητών του ΔΟΑΕ το 1961, μετά όμως από τέσσερα χρόνια διπλωματικών προσπαθειών, συμβιβασμών και συμμαχιών με ισχυρά ευρωπαϊκά κράτη του δυτικού μπλοκ.

Σε κάθε περίπτωση, είναι βέβαιο ότι κάποια στιγμή ο Σπανίδης θα μίλησε με τον Στράους. Και πιθανότατα θα ζήτησε μια εξήγηση για τη στάση του. Τι να του απάντησε άραγε ο Στράους; Τα διαθέσιμα αρχεία που έχω μελετήσει δεν μας διαφωτίζουν. Να καυτηρίασε μήπως τον ερασιτεχνισμό της ελληνικής πλευράς που θέλησε να βρεθεί στο επίκεντρο των κορυφαίων επιστημονικών εξελίξεων της εποχής χωρίς το απαραίτητο know how; Καθόλου απίθανο! Ποιος ξέρει; Ισως ο Στράους να απάντησε όπως και ο Ρόμπερτ Ντάουνι Τζ., που τον υποδύθηκε στην ταινία, λέγοντας πως «οι ερασιτέχνες κυνηγούν τον ήλιο και καίγονται. Η δύναμη βρίσκεται στη σκιά»: Power stays in the shadows, my dear Thanos…

*Ο Λουκάς Φρέρης είναι υποψήφιος διδάκτορας ιστορίας της επιστήμης στο Friedrich-Alexander-Universität Erlangen-Nürnberg. Ειδικεύεται στην ιστορία της πυρηνικής επιστήμης