Η 45η Σύνοδος της διακυβερνητικής Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς θα αξιολογήσει εκ νέου το καθεστώς της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας στην προσεχή ετήσια σύνοδό της (Ριάντ,10-25.09.2023).
Η 44η Σύνοδος (2021) κάλεσε την Τουρκία να υποβάλει έκθεση για την κατάσταση διατήρησης των δύο μνημείων στην UNESCO μέχρι την 1η Φεβρουαρίου 2022 (η Επιτροπή δεν συνήλθε το έτος 2022, λόγω του πολέμου στην Ουκρανία, επειδή η Ρωσία ήταν η προεδρεύουσα χώρα).
Η έκθεση αυτή δεν έχει δημοσιευθεί ακόμη, παρόλο που, σύμφωνα με τις «Κατευθυντήριες Οδηγίες», οι σχετικές εκθέσεις των κρατών-μελών πρέπει να αναρτώνται αυτόματα στην ιστοσελίδα του Κέντρου Παγκόσμιας Κληρονομιάς για δημόσια ενημέρωση.
Αποστολές της UNESCO (2020-2021) διατύπωσαν συστάσεις για την προστασία της Αγίας Σοφίας:
1. Τα πάνελ θα καλύπτουν τα ψηφιδωτά μόνο κατά τις ώρες της προσευχής και θα ενεργοποιούνται με ηλεκτρονικό σύστημα που θα επιτρέπει να είναι ορατά εκτός των ωρών προσευχής.
2. Το υπερώο θα είναι επισκέψιμο. Ολοκληρώθηκαν οι εργασίες συντήρησης του ψηφιδωτού διακόσμου.
3. Απαιτείται τακτικός αερισμός του χαλιού προσευχής για να αποφευχθεί η ανάπτυξη μικροοργανισμών στο αρχαίο μαρμάρινο δάπεδο.
Ωστόσο, τα πάνελ παραμένουν μόνιμα κλειστά καθώς και το υπερώο. Ο αερισμός του χαλιού δεν αποτελεί επιστημονική προσέγγιση για τον έλεγχο της υγρασίας και δεν είναι εφικτός λόγω της μεγάλης έκτασής του. Πρόσφατα μάλιστα το χαλί προσευχής καθαρίστηκε με νερό ενόψει του Ραμαζανιού, που σημαίνει ότι η Αγία Σοφία αντιμετωπίζεται ως ένα τέμενος και όχι ως ένα μνημείο που απαιτεί λήψη ειδικών μέτρων προστασίας. Ενδεικτικό είναι, άλλωστε, ότι το μνημείο εντάχθηκε στην προεκλογική εκστρατεία στην Τουρκία ως ένα από τα σημαντικά επιτεύγματα της απερχόμενης προεδρίας.
Η ανεξέλεγκτη πρόσβαση στην Αγία Σοφία (περίπου 40.000 επισκέπτες προσκυνητές την ήμερα και 100.000 στην περίοδο των θρησκευτικών εορτών) και η έλλειψη προσωπικού φύλαξης έχουν ήδη προκαλέσει μη αναστρέψιμες φθορές στο μνημείο. Από το 2020 έχουν έρθει στο φως της δημοσιότητας φωτογραφικά τεκμήρια και σχετικές αναφορές επιστημονικών συλλογικών οργανώσεων της Τουρκίας.
Στην ετήσια έκθεση 2023 του Παρατηρητηρίου Παγκόσμιας Κληρονομιάς (World Heritage Watch) η Αγία Σοφία συγκαταλέγεται ανάμεσα στα 45 Παγκόσμια Μνημεία που κινδυνεύουν είτε από φυσικές καταστροφές είτε από επεμβάσεις του ανθρώπου. Αλλη σύσταση της UNESCO προτείνει τη δημιουργία ενός αρχαιολογικού πάρκου με σκοπό τη διευθέτηση των αρχαίων αρχιτεκτονικών μελών που είναι διασκορπισμένα στον περιβάλλοντα χώρο.
Το πάρκο αυτό προϋποθέτει τη συντήρηση, αποκατάσταση και ανάδειξη των αρχαιολογικών καταλοίπων παλαιότερων φάσεων του μνημείου του 4ου και του 5ου αιώνα μ.Χ. Οι ανασκαφές στην περιοχή άρχισαν από τον Γερμανό αρχαιολόγο A. M. Ο. Snaider στα μέσα της δεκαετίας του 1940. Η αρχαιολογική έρευνα (2004-2018) από τους Ken Dark και Jan Kostenec («Hagia Sophia in Context: An Archaeological Reexamination of the Cathedral of Byzantine Constantinople», Oxbow Books, 2019) προτείνει νέες ερμηνείες σχετικά με τα μη επαρκώς ερευνημένα τμήματα του εκκλησιαστικού συγκροτήματος και παρουσιάζει μια σαφέστερη και ενημερωμένη εικόνα των μνημειακών κτιρίων που περιέβαλλαν την Αγία Σοφία, δηλαδή το Μεγάλο Παλάτι, το Αυγουσταίον, τη Σύγκλητο, το Στρατηγείο και την εκκλησία της Αγίας Ειρήνης.
Ευρήματα επίσης της βυζαντινής και της οθωμανικής περιόδου αποκαλύφθηκαν κατά τις εργασίες ανέγερσης του Μεντρεσέ στη βόρεια πλευρά της Αγίας Σοφίας.
Συμβουλευτικές αποστολές από διεθνούς εμβέλειας εμπειρογνώμονες οργανώθηκαν από την UNESCO μεταξύ των ετών 1993-2000 για την αξιολόγηση της κατάστασης της Αγίας Σοφίας και τη διατύπωση προτάσεων για τη συντήρηση και την αποκατάστασή της. Εκτοτε δεν πραγματοποιήθηκε καμιά ειδική αυτοψία στο μνημείο. Οι εμπειρογνώμονες είχαν προτείνει τη σύσταση μιας «Διεθνούς Διεπιστημονικής Επιτροπής» με αποστολή να συντονίζει τις διάφορες μελέτες και έργα στο μνημείο (η επιτροπή αυτή δεν δημιουργήθηκε ποτέ και οι εργασίες εποπτεύονται από μια Εθνική Επιτροπή).
Επιφανείς νομικοί του δικτύου για το διεθνές πολιτιστικό δίκαιο έχουν την άποψη ότι η UNESCO όφειλε να εξετάσει τη συμβατότητα της νέας χρήσης με τα κριτήρια και την αιτιολογία, βάσει των οποίων τα μνημεία ανακηρύχθηκαν Παγκόσμια Μνημεία (Το νομικό τμήμα της UNESCO έχει ήδη εξετάσει στο παρελθόν θέματα που άπτονται της ερμηνείας της Σύμβασης Παγκόσμιας Κληρονομιάς, όπως αν απαιτείται η συναίνεση ενός κράτους για να εγγραφεί ένα μνημείο του στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς σε Κίνδυνο).
Το θέμα της χρήσης των Παγκόσμιων Μνημείων χρήζει ειδικής μελέτης και προδιαγραφών που πρέπει να συμπεριληφθούν στις «Κατευθυντήριες Οδηγίες». Ειδικότερα, είναι αναγκαία η σαφής και αιτιολογημένη αναφορά της χρήσης του μνημείου στον φάκελο υποψηφιότητας και το ενδεχόμενο αλλαγής της στο μέλλον. Διαφορετικά, θα ανοίξει ο ο ασκός του Αιόλου, γιατί η περίπτωση των δύο εν λόγω μνημείων θα θεωρηθεί ως «δεδικασμένο».
Αξιόλογα μνημεία διαφόρων περιόδων, εκτός από την Αγία Σοφία και τη Μονή της Χώρας, περιλαμβάνονται στις ιστορικές ζώνες της Κωνσταντινούπολης. Εργα υποδομής μεγάλης κλίμακας στην ιστορική χερσόνησο έχουν επιπτώσεις στην εξαιρετική οικουμενική αξία των μνημείων. Πολλά από τα έργα αυτά υλοποιούνται χωρίς να έχουν προηγηθεί επαρκείς μελέτες τουριστικών και περιβαλλοντολογικών επιπτώσεων και ενημέρωση της UNESCO. Αναφέρεται, για παράδειγμα, η κατασκευή μαρίνας στην περιοχή Κασλί Τσεσμέ και λιμανιού πρόσβασης κρουαζιερόπλοιων στην περιοχή Γενί Καπί. Επιπροσθέτως, απειλείται η ακεραιότητα και η αυθεντικότητα μνημείων. Τμήματα των χερσαίων και παράκτιων βυζαντινών τειχών έχουν καταρρεύσει και οι εκτεταμένες ανακατασκευές με τη χρήση τσιμέντου δεν συνάδουν με τα διεθνή κανονιστικά κείμενα για τη συντήρηση και αποκατάσταση μνημείων. Το χρονοδιάγραμμα δε για τη σύνταξη και εφαρμογή της οριστικής μελέτης αποκατάστασης των τειχών είναι ακόμη ασαφές.
Η σαθρή τοιχοποιία του ανακτόρου του Βουκολέοντα χρήζει άμεσης στερέωσης, ενώ τα σύγχρονα κτίσματα στο άμεσο περιβάλλον του μνημείου προσβάλλουν την οπτική-αισθητική ακεραιότητά του.
Τα ξύλινα σπίτια της οθωμανικής περιόδου, αντιπροσωπευτικά δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής, ιδιαίτερα στις περιοχές Ζεϊρέκ και Σουλεϊμανίγιε, υπόκεινται σε συνεχή υποβάθμιση και η τάση είναι να αντικατασταθούν με κτίρια από σκυρόδεμα. Θεωρείται σκόπιμο να εξεταστεί το ενδεχόμενο εγγραφής των ιστορικών ζωνών της Κωνσταντινούπολης στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς σε Κίνδυνο (άρθρο 11 της Σύμβασης).
Παγκόσμια μνημεία καταστρέφονται καθημερινά σε όλο τον πλανήτη. Η UNESCO παρακολουθεί απλώς τα τεκταινόμενα παγιδευμένη σε χρονοβόρες διαδικασίες (η Αγία Σοφία επανεξετάζεται έπειτα από δύο χρόνια) και αναποτελεσματικές πολιτικές. Ως εκ τούτου, απαιτείται η υιοθέτηση άμεσα πολιτικών προσαρμοσμένων στις νέες παγκόσμιες συνθήκες, μηχανισμών άμεσης παρέμβασης και επαρκών υλικοτεχνικών υποδομών για την προστασία των 1.157 Παγκόσμιων Μνημείων.
Ελπίζουμε ότι ο τίτλος της εφημερίδος «Τζουμχουριέτ» (19.05.2022) «Hagia Sophia will not make it to 2050» να μην αποβεί προφητικός.
*Αρχαιολόγος, πρώην αντιπρόεδρος της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας