Η κρίση που καραδοκεί

Καθώς οι κλιματικές κρίσεις γίνονται πιο συχνές και πιο σφοδρές, η ανάγκη απομάκρυνσης από τα ορυκτά καύσιμα γίνεται επιτακτική. Ομως ο δρόμος για την καθαρή ενέργεια δημιουργεί αυξημένες ανάγκες για ορυκτά που χρησιμοποιούνται στις υποδομές. Και η αυξημένη ζήτηση θα προκαλέσει κραδασμούς, εντάσεις και προβλήματα που γνωρίζουν οι πολιτικοί αλλά αποσιωπούν, ώστε να φέρουν τους πολίτες προ τετελεσμένων.

Οι πόλεμοι (κυριολεκτικά και μεταφορικά) για τον έλεγχο στρατηγικών πόρων δεν είναι ασυνήθιστοι. Στον εικοστό αιώνα, η ανθρωπότητα πλήρωσε βαρύ τίμημα (δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, χούντες, στρατιωτικές εισβολές κ.ά.) για τον έλεγχο του άνθρακα, του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι οι πετρελαϊκές κρίσεις της δεκαετίας του ‘70 και του ‘80, που ενεργοποίησαν τη σπείρα πληθωρισμός - ύφεση - ανεργία - κρίση χρέους - στρατιωτικές επεμβάσεις - γεωπολιτικές συγκρούσεις. Τότε, το αραβικό πετρελαϊκό εμπάργκο του 1973-74 και τα διπλά σοκ στις τιμές του πετρελαίου το 1973 και το 1979 προκάλεσαν έναν αχαλίνωτο πληθωρισμό που για να τιθασευτεί, εφαρμόστηκε η θεραπεία του Paul Volcker (μεταξύ 1979 και 1982 ο Volcker ώθησε δύο φορές τις ΗΠΑ σε ύφεση).

Και αν για τις ΗΠΑ η πολιτική αυτή σήμαινε ύφεση, στον υπόλοιπο κόσμο προκάλεσε ανεπούλωτες πληγές. Το 1982, το Μεξικό και περισσότερες από δώδεκα άλλες χώρες δήλωσαν αδυναμία να εξυπηρετήσουν τις δανειακές υποχρεώσεις τους. Οι κοινωνίες αυτές εξαθλιώθηκαν από τις πολιτικές σκληρής λιτότητας που πρότεινε το 1985 ο τότε υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ, Τζέιμς Μπέικερ, στις συνεδριάσεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Παγκόσμιας Τράπεζας.

Στην οικονομική δυστυχία προστέθηκε και η υποτέλεια την οποία προκάλεσαν οι πρωτόγνωρες παρεμβάσεις στο εσωτερικό των πετρελαιοπαραγωγών χωρών. Οταν το 1980 ο πρόεδρος Τζίμι Κάρτερ δήλωνε ότι οποιαδήποτε απειλή για την περιοχή θα εθεωρείτο «επίθεση στα ζωτικά συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών», κανείς δεν φανταζόταν τις πολλαπλές επεμβάσεις που ακολούθησαν στα επόμενα τριάντα χρόνια (εισβολή στο Ιράκ, εμφύλιοι, αυταρχικά καθεστώτα κ.ά.). Αυτή η συνοπτική αναδρομή δίνει μια εικόνα για το πώς ο έλεγχος κρίσιμων πρώτων υλών και ορυκτών μπορεί να επηρεάσει τις ζωές των ανθρώπων.

Σήμερα, ο ανταγωνισμός για τα ορυκτά που είναι απαραίτητα στην παραγωγή καθαρής ενέργειας μπορεί να συγκριθεί με τον αγώνα του εικοστού αιώνα για το πετρέλαιο. Η προμήθεια λιθίου, κοβαλτίου, νικελίου, χαλκού κ.ά. που είναι απαραίτητα για τα συστήματα καθαρής ενέργειας είναι εξίσου επιτακτική με το πετρέλαιο. Θα χρειαστούν σε μεγάλες ποσότητες και η ζήτηση θα ξεπεράσει την προσφορά.

Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας, το 2040 ο κόσμος, για να επιτευχθούν οι παγκόσμιοι στόχοι της ενεργειακής μετάβασης, θα χρειαστεί τέσσερις φορές περισσότερα κρίσιμα ορυκτά από όσα εξορύσσονται σήμερα (από περίπου 7 εκατομμύρια τόνοι, 28 εκατομμύρια τόνοι). Για τις ανάγκες της ενεργειακής μετάβασης θα καταναλώνεται το 40% της παγκόσμιας παραγωγής χαλκού (700 εκατομμύρια τόνοι, που αντιστοιχούν στο σύνολο της εξόρυξης των προηγούμενων πέντε χιλιετιών), το 60%-70% της παραγωγής νικελίου και κοβαλτίου και σχεδόν το 90% της παραγωγής λιθίου (η ζήτηση αναμένεται να είναι 13 φορές μεγαλύτερη το 2040 από όση το 2020).

Και εδώ αρχίζουν τα προβλήματα: Η παραγωγή κρίσιμων ορυκτών συγκεντρώνεται σε λίγες χώρες. Η Ινδονησία παράγει το 30% του παγκόσμιου νικελίου και η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό παρέχει το 70% του παγκόσμιου κοβαλτίου. Η επεξεργασία των κρίσιμων ορυκτών και η παραγωγή τελικών προϊόντων συγκεντρώνεται στην Κίνα, η οποία εξευγενίζει το 59% του παγκόσμιου λιθίου, σχεδόν το 80% του μεγαλύτερου μέρους των άλλων κρίσιμων ορυκτών και κατέχει περισσότερα από τα τρία τέταρτα της παγκόσμιας προηγμένης παραγωγικής ικανότητας για μπαταρίες ηλεκτρικών οχημάτων. Η Ρωσία είναι σημαντική παραγωγός κρίσιμων ορυκτών όπως νικέλιο, παλλάδιο και βιομηχανικά ζαφείρια που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή ηλεκτρικών μπαταριών, καταλυτικών μετατροπέων, τηλεφώνων, ρουλεμάν, φωτοσωλήνων και μικροτσίπ.

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός για να αντιληφθεί το διαφαινόμενο αδιέξοδο. Η σπανιότητα, ο έλεγχος των αποθεμάτων και οι ανταγωνισμοί για την επιρροή στις χώρες που τα διαθέτουν μπορεί να οδηγήσουν τα επόμενα χρόνια σε οικονομική, πολιτική και γεωπολιτική αποσταθεροποίηση. Συγκρούσεις, απροκάλυπτη κερδοσκοπία, εντάσεις ανάλογης κλίμακας με αυτές του Ψυχρού Πολέμου, πληθωρισμός, ύφεση, κρίσεις χρέους... είναι μερικά από τα πιθανά μελλούμενα.

Και το ερώτημα είναι αν και πώς μπορούν να αποφευχθούν. Καταρχήν με το να υπάρχει ρύθμιση των κρίσιμων αγορών, ώστε τα συγκεκριμένα ορυκτά που είναι και χρηματιστηριακά προϊόντα να μη γίνουν αντικείμενο κερδοσκοπίας. Στο παγκοσμιοποιημένο σύστημα συναρμολόγησης, ακόμα και οι μικρές αλλαγές στις τιμές των υλικών μπορούν να αυξήσουν σε μεγάλο βαθμό το κόστος παραγωγής που αντιμετωπίζουν οι τελικοί χρήστες στο επόμενο στάδιο της αλυσίδας παραγωγής. Το ζήσαμε στις αρχές του 2022, όταν μια έντονη έκρηξη κερδοσκοπίας τριπλασίασε τις τιμές του νικελίου, προτού το Χρηματιστήριο Μετάλλων του Λονδίνου αναγκαστεί να αναστείλει τις συναλλαγές. Το βιώνουμε σήμερα με τις τιμές των ορυκτών καυσίμων που φουσκώνουν τις τιμές βασικών αγαθών σαν μπαλόνι.

Και όμως κανείς πολιτικός δεν μιλά για όλα αυτά και τις επιπτώσεις τους. Και αν γι’ αυτούς που υπερασπίζονται την αυτορύθμιση των αγορών η αποσιώπηση είναι όχι μόνο αυτονόητη αλλά και επιβεβλημένη, για την Αριστερά η σιωπή και η απόκρυψη είναι απαράδεκτη και επικίνδυνη (όταν ο απλός άνθρωπος δεν γνωρίζει, αδυνατεί να αξιολογήσει «μεταρρυθμίσεις» που συνδέονται με την εκποίηση του δημόσιου πλούτου και να κρίνει τις... «θυσίες»).

Δημοσιογράφος, συγγραφέας