Το κοινό περί δικαίου αίσθημα και η δικαιοσύνη

«Η δικαιοσύνη δεν απονέμεται με βάση το κοινό περί δικαίου αίσθημα αλλά σύμφωνα με το Σύνταγμα και τους νόμους».

Η πρωτοφανής αυτή θέση της Προέδρου της Δημοκρατίας συνιστά μια επίσημη παραδοχή ότι δίκαιο είναι μόνο ό,τι είναι νόμος και απονομή της δικαιοσύνης είναι αποκλειστικά η εφαρμογή του νόμου, καθώς «οι δικαστές οφείλουν να είναι ανεξάρτητοι και αμερόληπτοι» και «τα θεμέλια του κράτους δικαίου δεν υποτάσσονται στον λαϊκισμό, τις πλειοψηφίες και τους εφήμερους συσχετισμούς».

Η τοποθέτηση της Προέδρου καταλήγει λοιπόν στο συμπέρασμα ότι η έκφραση του κοινού περί δικαίου αισθήματος, σε τελική ανάλυση, είναι προσφυγή στον λαϊκισμό και δεν συμβαδίζει με το ίδιο το περιεχόμενο του κράτους δικαίου και την απονομή της δικαιοσύνης.

Κράτος δικαίου όμως δεν είναι το κράτος της αυτοκρατορίας του νόμου αλλά εκείνο στο οποίο η κρατική εξουσία οριοθετείται με νομικές εγγυήσεις που αφορούν τον χωρισμό των εξουσιών, την κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων, την ανεξάρτητη Δικαιοσύνη και τον έλεγχο της συνταγματικότητας των νόμων.

Επίσης με το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ ορίζεται ότι κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία έκφρασης, δηλαδή στην ελευθερία της γνώμης, μετάδοσης πληροφοριών ή ιδεών καθώς και στο δικαίωμα κριτικής των πράξεων των κρατικών οργάνων (άρθρο 14 παρ. 1 του Συντάγματος), κατ’ εξοχήν δε των δικαστικών αποφάσεων στις οποίες συμπυκνώνεται η δικαιοσύνη.

Η έκφραση γνώμης που απορρέει από το κοινό περί δικαίου αίσθημα, ως κριτήριο για την ορθότητα των δικαστικών αποφάσεων, συνιστά την άποψη της κοινωνίας για το τι είναι δίκαιο ή άδικο στη συγκεκριμένη περίπτωση - εν προκειμένω στην υπόθεση Λιγνάδη.

Η ταύτιση του δικαίου με τον νόμο και η ταύτιση του κράτους δικαίου με τη νομιμότητα εξοβελίζει από τον ορίζοντα του δικαίου τον στενό δεσμό που συνδέει το δίκαιο με τη δικαιοσύνη, την απαίτηση δηλαδή ο νόμος να είναι «δίκαιος» και πολλώ μάλλον η δικαστική απόφαση να είναι «δίκαιη», να απονέμει δικαιοσύνη συγκεκριμένη, αυτή που αρμόζει στη συγκεκριμένη περίπτωση, δηλαδή στον συγκεκριμένο κατηγορούμενο με τις συγκεκριμένες πράξεις που έχει τελέσει.

Η αρχή της ανεξαρτησίας της δικαστικής εξουσίας ως πεμπτουσία του κράτους δικαίου δεν συνίσταται απλά στην εφαρμογή του νόμου ούτε στον εξοβελισμό από τον ορίζοντα του δικαστή του κοινού περί δικαίου αισθήματος ή της κοινής γνώμης, αλλά στην εφαρμογή της διάκρισης των εξουσιών. Η δικαστική ανεξαρτησία, που είναι η κορυφαία στιγμή της δημοκρατίας, δεν θεμελιώνεται μακριά από τις αντιλήψεις, τις πεποιθήσεις και τις αξίες της κοινωνίας αλλά μαζί με αυτές, κατεξοχήν δε με τις πεποιθήσεις για το τι είναι δίκαιο ή άδικο.

Η ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας δεν κινδυνεύει από το κοινό περί δικαίου αίσθημα αλλά από τις επεμβάσεις της εκτελεστικής εξουσίας.

Καθήκον του δικαστή δεν είναι απλά να υπηρετεί τους υπάρχοντες νόμους αλλά η ανεύρεση της «δίκαιης» λύσης, της «δίκαιης» ποινής στην ορθή απονομή δικαιοσύνης με «δίκαιες» δικαστικές αποφάσεις, αποφάσεις σύμφωνες με τη δικαιοσύνη.

Κράτος δικαίου δεν είναι απλά το κράτος του νόμου αλλά αυτό που εξασφαλίζει τους μηχανισμούς του ελέγχου του και πρώτιστος θεσμός ελέγχου είναι και θα είναι πάντα το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Το κράτος δικαίου δεν βρίσκεται σε αντιπαράθεση με το κοινό περί δικαίου αίσθημα αλλά θεμελιώνεται στον δίκαιο χαρακτήρα του νομικού συστήματος από τον οποίο αντλεί τη νομιμοποίησή του, κατεξοχήν δε στο πεδίο των δικαστικών αποφάσεων που αφορούν την ίδια την πρακτική της δικαιοσύνης.

Η απελευθέρωση Λιγνάδη συνιστά μια απόφαση «άδικη», δεν συνάδει με το πρόσωπο αυτό και τις πράξεις του και δεν είναι σύμφωνη με τη δικαιοσύνη. Αλλά η απόφαση αυτή δεν είναι σύμφωνη ούτε με τον νόμο, δεν συνιστά δηλαδή ορθή εφαρμογή του νόμου καθώς, σύμφωνα με το άρθρο 497 παρ. 8 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, η έφεση δεν μπορεί να έχει ανασταλτικό αποτέλεσμα όταν ο καταδικασθείς, σύμφωνα με τα στοιχεία που προέκυψαν στο ακροατήριο, είναι ύποπτος για τέλεση νέων πράξεων, κάτι που ήδη ορθά δέχτηκε η ανακρίτρια και αποφάσισε την προφυλάκισή του.

Σε καμία χώρα του κόσμου, σε κανένα δικαιικό σύστημα, σε καμία έννομη τάξη δεν θα αφηνόταν ελεύθερος ο καταδικασθείς για δύο βιασμούς ανηλίκων, με καταγγελίες σε βάρος του από τις οποίες προκύπτει η καθ’ έξιν τέλεση επί δεκαετίες των αποτρόπαιων αυτών πράξεων, από την οποία τεκμαίρεται η τέλεση και άλλων, νέων ειδεχθών πράξεων στο μέλλον. Θα πήγαινε να εκτίσει την ποινή του μέχρι να κριθεί τελεσίδικα και εν συνεχεία αμετάκλητα η υπόθεσή του.

Το πρόβλημα λοιπόν δεν είναι μόνο ότι η Πρόεδρος περιφρονεί το αίτημα δικαιοσύνης και μαζί του το κοινό περί δικαίου αίσθημα, με σκοπό τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης, αλλά και κάτι χειρότερο: ενώ υπερασπίζεται τον νόμο, καλύπτει την υπέρβαση του νόμου και την καταστρατήγησή του.

*Διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Δικαίου, συγγραφέας