«Ο Κοροβέσης έδειξε πώς μπορεί να σταθεί ένας επαναστάτης απέναντι στο κοινωνικό σύστημα»

«Στο κέντρο του περιθωρίου», όπως είναι ο τίτλος του σημειώματος που έγραφε ο Περικλής Κοροβέσης για την «Εφημερίδα των Συντακτών», πάντα «Φυσάει κόντρα» άνεμος. Είναι ο άνεμος των από κάτω που διεκδικούν δικαιοσύνη και ελευθερία για όλους, συντρέχοντας, με καθαρό αέρα ονείρου, τις πόλεις των ανθρώπων που κατακλύζονται από τα τοξικά αέρια μιας διαβρωμένης από την απληστία εξουσίας. Απληστία για δύναμη και πλούτο. Το κέντρο του περιθωρίου γίνεται καμιά φορά η ανάσα της κοινωνίας. Γιατί αυτό ήταν συχνά το σημείωμα του Περικλή.

Τέσσερα χρόνια μετά την έφοδό του στον ουρανό, από το λαγούμι που σμίλεψε μια ζωή, ακολουθώντας «την ελευθερία του φωτός» για το «μονοπάτι των άστρων», εκδόθηκε ολόκληρος ο πεζός και θεατρικός του λόγος σε έναν τόμο που ξεπερνά τις χίλιες σελίδες από τις εκδόσεις Opportuna. Η έκδοση θα παρουσιαστεί για πρώτη φορά στο 5ο Αντιφασιστικό Φεστιβάλ που φέτος το διοργανώνει προς τιμήν του η συλλογικότητα της Κοκκινιάς «Φυσάει Κόντρα» στις 25 Σεπτεμβρίου στο κηποθέατρο Νίκαιας, αναδεικνύοντας συνάμα τον βαθύ αντιφασιστικό χαρακτήρα κάθε αγωνιστή που αγαπά τους ανθρώπους.

Ο τόμος με εισαγωγικά κείμενα από τον κριτικό λογοτεχνίας Δημήτρη Ραυτόπουλο, τον ποιητή και δημοσιογράφο Παντελή Μπουκάλα, τον γιατρό και μαρξιστή πολιτικό φιλόσοφο Σάββα Μιχαήλ και τον ψυχαναλυτή, διδάσκοντα στο Πανεπιστήμιο Πατρών και επιμελητή της έκδοσης, Νίκο Παπαχριστόπουλο (με τον οποίο συνομιλούμε εδώ), περιλαμβάνει το σύνολο των λογοτεχνημάτων του Κοροβέση, που τα περισσότερα έχουν εξαντληθεί.

Εκκινεί από το 1969 και τους ιστορικούς «Ανθρωποφύλακες» -την απόδειξη ότι μια μαρτυρία μπορεί να προκαλέσει ρωγμή σε ένα απάνθρωπο καθεστώς- κι ακολουθούν τα «Κοινός Τόπος», «Γύρω από το νησί η θάλασσα», η τριλογία της παιδικής αφήγησης «Η συνέλευση των ζώων», «Ο Γιαννάκης και η Μαρδίτσα», «ΑΤΑΜ ΑΛ’ ΑΚ», το πρώτο του θεατρικό έργο «Τango Bar», αλλά και η θεατρική επεξεργασία της σκευωρίας του κίτρινου Τύπου που σε ρόλο κατασταλτικού μηχανισμού τον ενέπλεκε σε ένοπλη οργάνωση ως εγκέφαλο της «Επιχείρησης Ιουδήθ», τα διηγήματά του «Γυναίκες ευσεβείς του πάθους», κι ακόμη τα «Νοσταλγία Μνήμης», «Κούκλα από πορσελάνη», «Ανεπίδοτοι Ερωτες» και «Παράπλευρες καθημερινές απώλειες» - που εκδόθηκε το 2013. Η φιλοδοξία είναι στο μέλλον το εγχείρημα να συμπληρωθεί με την αρθρογραφία του Περικλή στον Τύπο και ειδικότερα στην «Ελευθεροτυπία», στην «Εποχή» και στην «Εφημερίδα των Συντακτών».

«Ενας ρεπόρτερ της άγρυπνης ευαισθησίας του, της ιδεολογικής του εγρήγορσης, της πολιτικής του διαφοράς. Τα γνωρίσματα αυτά τον ενέταξαν σε μια Μοναχική πλην όχι αποσυρμένη Αριστερά...», είναι τα λόγια του Παντελή Μπουκάλα για τον μάρτυρα μιας εποχής που είχε τα πόδια του στην πηγή της ουτοπίας, το βλέμμα του προσηλωμένο στον άνθρωπο και διαφύλαξε τα θραύσματα μιας μνήμης από αξίες ως εφόδιο για τις επόμενες γενιές, θεωρώντας ύψιστη επαναστατική αρετή και πιο αποτελεσματικό φραγμό σε κάθε εξουσία το να είσαι πολίτης.

● Φαντάζομαι πως η έκδοση των απάντων ενός δημοσιογράφου, συγγραφέα και θεατρικού συγγραφέα είναι ένα τιτάνιο έργο. Ποιες σκέψεις υπαγόρευσαν αυτή την προσπάθεια;

Καθώς ξεκινήσαμε, από τον καιρό που ο Περικλής ήταν ακόμη στη ζωή, μια προσπάθεια επανέκδοσης των εξαντλημένων λογοτεχνικών και θεατρικών του κειμένων, τόσο για να διευκολύνουμε τη ζωή αναγνωστών και ερευνητών οι οποίοι έψαχναν τα έργα του όσο και για να θεμελιώσουμε την παραδοχή ότι η λογοτεχνική γραφή του Κοροβέση δεν εξαντλείται στους «Ανθρωποφύλακες», διαμορφώθηκε η ιδέα των Απάντων. Ιδέα βέβαια αρκετά επισφαλής, καθότι ο όρος «Απαντα», συνειρμικά, παραπέμπει στο σύνολο του έργου ενός δημιουργού, του οποίου η πνευματική παραγωγή αξίζει να συγκεντρωθεί και να εκδοθεί υπό αυτή τη μορφή, τόσο υπό όρους διάσωσης και ταξινόμησης όσο και υπό όρους συμβολικής αναγνώρισης. Στην περίπτωση του Κοροβέση συντρέχουν και οι δύο αυτές παραδοχές: πολυγραφότατος μεν συγγραφέας, σε έναν ανοιχτό κειμενικό ορίζοντα ως προς τα μέσα δημοσίευσης των κειμένων του, δεσπόζουσα δε φιγούρα των γραμμάτων και της πολιτικής δράσης, καθώς, με ένα και μόνο γραπτό, τους «Ανθρωποφύλακες», διαμορφώνει το απόλυτο επαναστατικό συμβάν.

● Τι δυσκολίες είχε αυτό το εγχείρημα;

Οχι ιδιαίτερες. Από τη στιγμή που δεν επιλέξαμε την ταξινόμηση του έργου του με βάση τη χρονολογία έκδοσης των κειμένων, αλλά την ταξινόμηση με βάση το είδος της γραφής, το έργο μας έγινε αυτομάτως πολύ πιο εύκολο. Και η επιλογή αυτή είχε όρους ουσίας. Για τον 1ο τόμο επιλέξαμε το σύνολο των δημοσιευμένων λογοτεχνικών και θεατρικών κειμένων του Περικλή, για τον 2ο τα κείμενα στην «Εφημερίδα των Συντακτών», για τον 3ο τα κείμενα στην «Εποχή», για τον 4ο στην «Ελευθεροτυπία». Εχει προγραμματιστεί η έκδοση ενός τόμου ανά έτος. Ακολουθούν, για τους επόμενους τόμους, κείμενα σε άλλες εφημερίδες και περιοδικά, αθησαύριστα, καθώς και οποιαδήποτε άλλη μορφή κειμένου του συγγραφέα θεωρηθεί κατάλληλη προς έκδοση. Εκείνο το οποίο χρειάζεται να επισημανθεί είναι η συνδρομή του ίδιου του Περικλή στην προσπάθειά μας αυτή, έστω και από εκεί που βρίσκεται, καθώς έχει διασώσει τις δημοσιεύσεις του με τρόπο τακτικό και νοικοκυρεμένο, έτσι ώστε να υφίσταται ένα ασφαλές πεδίο διασταύρωσης αναφορικά με τη χρονολογική τους διευθέτηση.

● Υπάρχει κάτι που ανακαλύψατε σε αυτή την πορεία;

Οχι κάτι διαφορετικό απ᾽ ό,τι γνωρίζαμε για την προσωπικότητα του Περικλή Κοροβέση, ούτε και κάτι διαφορετικό απ’ ό,τι γνωρίζαμε για το έργο του. Απλώς, διεύρυνε τον προβληματισμό μας αναφορικά με τη σχέση λογοτέχνη, καλλιτεχνικής δημιουργίας και απόπειρας ερμηνείας της - που είναι και ο ερευνητικός μας τομέας. Από τη στιγμή που ο συγγραφέας φεύγει από τη ζωή, καθίσταται πλέον ένα ιστορικό πρόσωπο, το οποίο μιλά μονάχα μέσω του έργου του. Εξ ου και η ασφάλεια των μελετητών -ημών συμπεριλαμβανομένων, στον τομέα της ψυχανάλυσης- να μιλούν με αξίωση βεβαιότητας περί της σύνδεσης του έργου με τη ζωή του δημιουργού για έναν απόντα συγγραφέα. Οι ίδιοι οι μελετητές δεν υποβάλλονται πλέον στον φόβο της απογοήτευσης από την ακύρωση του όλου ερμηνευτικού τους εγχειρήματος από τον ίδιο τον συγγραφέα, σε περίπτωση που αυτός διάβαζε την ανάλυσή τους.

Εκείνο το οποίο μας γοητεύει σε όλη αυτή τη διαδικασία περιδιάβασης στο έργο του Περικλή Κοροβέση είναι η δική μας απόπειρα υπέρβασης των ορίων που καθορίζουν τη σχέση μεταξύ συγγραφέα και έργου. Οταν καλείσαι να υποστηρίξεις μια συνολική πρόσβαση στο έργο του δημιουργού, διέρχεσαι και από την ανάγκη να εισέλθεις όλο και περισσότερο στη ζωή του και να συνδέσεις το έργο του όχι μόνο με τις εμφανείς εκφάνσεις του βίου του, αλλά με τη λανθάνουσα νομοτέλεια της σκέψης του: με την αναζήτηση των μεγάλων και μικρών προσωπικών στιγμών αλλά και των ευρύτερων κοινωνικών συμβάντων τα οποία προκαθορίζουν το πεδίο της γραφής του, επιζητώντας την ερμηνεία όχι μονάχα αυτού «που είπε», αλλά και αυτού «που δεν θέλησε να πει», κινδυνεύοντας ως εκ τούτου να παρασυρθείς στην υπερερμηνεία.

● Πώς γνωρίσατε τον Περικλή και τι είναι αυτό που κρατάτε από την προσωπική σας γνωριμία μαζί του; Αλλά και τι κρατάτε από την ενασχόλησή σας με τον Περικλή σε ρόλο συγγραφέα; Υπάρχει κάτι που σας είπε ή που διαβάσατε και που σας έχει μείνει χαραγμένο στη μνήμη;

Η γνωριμία με τον Περικλή Κοροβέση είναι μια υπόθεση διαχρονική, η οποία ξεκινά πρωτίστως από τη γνωριμία με το έργο του. Την τελευταία, ωστόσο, δεκαετία της ζωής του είχα το προνόμιο να παρακολουθώ, εκ του σύνεγγυς και διεξοδικά, την ανάπτυξη μιας σκέψης και τον συγχρωτισμό της με τη δράση. Και αυτή ακριβώς η διάσταση, η σύνδεση θεωρίας και πράξης, ήταν το πιο συναρπαστικό στον βίο του Περικλή. Σχέση αυθεντικότητας, η οποία μεταφέρεται με τον πιο παραστατικό τρόπο στη γραφή του, η οποία, ανεξάρτητα από τη θεωρητική της πλαισίωση, είναι πρωτίστως η γραφή του βιώματος.

Πολλά τα γεγονότα που συναρπάζουν στον βίο του, ιδίως καθώς τον έβλεπες να συναλλάσσεται με τους ανθρώπους, γνωστούς και αγνώστους, ένα ετερόμορφο πλήθος με το οποίο ανέπτυσσε σχέσεις απλότητας και αυθεντικότητας, ανάλογα με την περίσταση. Ως προς τη γραφή του, το συναρπαστικό ήταν η διεργασία υπό την οποία βίωνε το χρέος του απέναντί της, ιδίως στην επιφυλλίδα του, το εβδομαδιαίο του άρθρο στην εφημερίδα - τα τελευταία χρόνια στην «Εφημερίδα των Συντακτών». Αγωνία η οποία κορυφωνόταν, κατά τρόπο σχεδόν ψυχαναγκαστικό, την Πέμπτη, όπου έπρεπε να επικεντρωθεί, να ολοκληρώσει και να παραδώσει στην εφημερίδα το άρθρο του, για το οποίο, κάθε φορά, όλοι περιμέναμε με λαχτάρα να δούμε πώς ακριβώς θα επεξεργαζόταν κάτι το οποίο είχε αναφέρει ως αρχική ιδέα.

● Τι πιστεύετε ότι έχει να πει ο Περικλής στις νεότερες γενιές που δεν τον γνώρισαν προσωπικά;

Απειρα πράγματα, και όχι εν είδει διδακτισμού, θεωρητικής υπαγόρευσης ή έμπρακτης καθοδήγησης. Από μια ιστορική πλέον προσωπικότητα σαν τον Περικλή Κοροβέση, με στιβαρή πολιτική παρουσία και διεισδυτικό και ουσιώδη κειμενικό λόγο, οι γενιές του μέλλοντος δεν μπορούν απλώς να αναζητήσουν ένα πρότυπο για ταύτιση, αλλά ένα μέσο ανακατασκευής του δικού τους βιώματος, της σχέσης τους με τους θεσμούς και, το κυριότερο, τη σχέση τους με τον οικείο τους κόσμο, τον κόσμο των άμεσων διυποκειμενικών τους επαφών. Ο Κοροβέσης, με τη σκέψη, τη στάση ζωής και τα κείμενά του, έδειξε πώς ακριβώς μπορεί να σταθεί ένας επαναστάτης απέναντι στο κοινωνικό σύστημα, έχοντας γνώση πρωτίστως για τις αδυναμίες και τα ευάλωτα σημεία, σε κοινωνικό αλλά κατά κανόνα σε ατομικό επίπεδο, του δικού του, του προσωπικού του επαναστατικού εγχειρήματος.