Οι εμπρηστές της 4ης Αυγούστου

Οι καλοκαιρινές πυρκαγιές που σημάδεψαν περισσότερο τις πολιτικές εξελίξεις στη χώρα ήταν εκείνες που ξέσπασαν στα τέλη Ιουλίου και τις αρχές Αυγούστου του 1981. Μπορεί να μην είχαν τις φονικές διαστάσεις της φετινής καταστροφής ή εκείνης του 2007, αλλά η έντασή τους, η πυκνότητά τους και το γεγονός ότι έμοιαζαν να πολιορκούν επί μέρες την πρωτεύουσα προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση και άνοιξε τον δρόμο για κάθε λογής ερμηνείες του φαινομένου.

Ηταν η χρονιά που όλα έδειχναν ότι υπήρχε σοβαρή πιθανότητα πολιτικής αλλαγής, με το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου να πείθει ότι είναι σε θέση να καταβάλει τη Νέα Δημοκρατία του Γεωργίου Ράλλη, ο οποίος βρισκόταν στη θέση του πρωθυπουργού, μετά την απόσυρση του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην Προεδρία της Δημοκρατίας.

Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των πυρκαγιών εκείνης της χρονιάς ήταν πως όλοι συμφωνούσαν στο γεγονός ότι επρόκειτο για αποτέλεσμα σκόπιμων και οργανωμένων εμπρησμών, ενώ υπήρξε διάχυτη η βεβαιότητα ότι τα κίνητρα των δραστών ήταν αμιγώς πολιτικά.

Στην ενίσχυση της υποψίας ότι πρέπει να αναζητηθούν πολιτικά κίνητρα πίσω από τις καταστροφικές πυρκαγιές συνέτεινε βέβαια και το γεγονός ότι η κορύφωση των πυρκαγιών συνέπιπτε -όπως συμβαίνει συνήθως- με το χρονικό διάστημα ανάμεσα σε δύο εξαιρετικά φορτισμένες ιστορικές επετείους: την επέτειο της Μεταπολίτευσης (24 Ιουλίου) και την ημέρα που εγκαθιδρύθηκε η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά (4 Αυγούστου).

«Τεταρταυγουστιανοί» οι δράστες;

Για το πώς αντιμετώπιζε η κοινή γνώμη το φαινόμενο των πυρκαγιών εκείνο το καλοκαίρι του 1981 είναι ενδεικτικό το κύριο άρθρο μεγάλης εφημερίδας: «Αμέτρητα τηλεφωνήματα χτες το βράδυ στην “E” από όλη τη χώρα. Φωνές αγωνίας και οργής από τη Μακεδονία ώς την Κρήτη. “Μας καίνε. Τι κάνει επιτέλους η κυβέρνηση; Γιατί δεν βγαίνει κάποιος να πει κάτι στο λαό; Να διατάξει την εφαρμογή ενός σχεδίου αντιμετώπισης του μεγάλου αυτού εσωτερικού εχθρού;” Δύσκολη η απάντηση: οι φωτιές κάθε χρόνο ρημάζουν τη χώρα και κανένας κυβερνητικός εγκέφαλος δεν σκέφτηκε ποτέ να καταστρώσει ένα σχέδιο για την καταπολέμηση του πύρινου εχθρού. Τι να πει, λοιπόν, κανείς στον κόσμο που αγωνιά; Και τι να του αντιτάξει, όταν δεν έχει ξεχάσει ότι σήμερα ξημέρωσε η 4η Αυγούστου, με όλες τις φρικτές μνήμες της; Να είναι όλα τυχαία;» («Ξημερώνοντας 4η Αυγούστου», εφ. «Ελευθεροτυπία», 4.8.1981).

Η αλήθεια είναι ότι οι υποψίες δεν ήταν καθόλου αβάσιμες. Ηταν ακόμα πρόσφατο το μπαράζ των αιματηρών βομβιστικών επιθέσεων που είχε προκαλέσει στις 24 Ιουλίου 1978 νεοναζιστική οργάνωση με δικτύωση εντός του στρατεύματος.

Η σύλληψη των δραστών είχε αναγγελθεί με θριαμβευτικές ανακοινώσεις περί εξάρθρωσης τρομοκρατικής οργάνωσης και η αρχική δίωξη αφορούσε εννέα άτομα, τα οποία παραπέμφθηκαν με βαριές κατηγορίες οι οποίες βασίζονταν στον «αντιτρομοκρατικό» νόμο που μόλις είχε ψηφιστεί (774/1978), ενώ στη συνέχεια η δίωξη περιορίστηκε μόνο σε τέσσερα άτομα και οι κατηγορίες μετατράπηκαν σε απλή κατοχή εκρηκτικών με βάση τον ν. 495/1976. Μόνο ο Αριστοτέλης Καλέντζης καταδικάστηκε σε πολύχρονη φυλάκιση. Οι υπόλοιποι συλληφθέντες για τις βομβιστικές επιθέσεις έπεσαν στα μαλακά. Ανάμεσά τους και ο Νικόλαος Μιχαλολιάκος.

Ανδρέας κατά Αβέρωφ

Αντίθετα από τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, οι αρχικές δηλώσεις των κομμάτων στις 3 Αυγούστου 1981 ήταν πολύ συγκρατημένες. Ο Ανδρέας Παπανδρέου ζητούσε «να ενταθεί η προσπάθεια για τη σύλληψη και παραδειγματική τιμωρία των ενόχων» και προειδοποιούσε ότι «οι οικοπεδοφάγοι σε καμία περίπτωση δεν θα μπορέσουν να κερδοσκοπήσουν από τον καμένο πλούτο της χώρας».

Το ΚΚΕ έκανε λόγο «για εγκληματικές πράξεις οργανωμένων συμφερόντων και δυνάμεων της ανωμαλίας που επιδιώκουν την αποσταθεροποίηση της πολιτικής ζωής». Στο ίδιο κλίμα και το ΚΚΕ Εσωτερικού, που δήλωνε ότι «οι φωτιές εξυπηρετούν σκοπούς αποσταθεροποιητικούς των δυνάμεων της ανωμαλίας ενόψει εκλογών».

Την επομένη η πολιτική αντιπαράθεση πήρε οξύτερη μορφή και άρχισε να διατυπώνεται με μεγαλύτερη ευκρίνεια ο δράστης των εμπρησμών. Το ΚΚΕ έγινε σαφέστερο: «Η σημερινή καταστρεπτική επέκταση των εμπρησμών σε πυκνοκατοικημένες περιοχές της περιφέρειας της Αθήνας εδραιώνει τη λαϊκή πεποίθηση πως πρόκειται για συνειδητές εγκληματικές ενέργειες χουντοφασιστικών στοιχείων που επιδιώκουν τη δημιουργία κλίματος ανωμαλίας». Ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν πιο ασαφής, μιλώντας για «εγκληματικές ενέργειες τυχωδιωκτικών στοιχείων, που κινούνται από σκοτεινά ελατήρια».

Εκείνος που έστρεψε περισσότερο την προσοχή προς τα κίνητρα των εμπρηστών ήταν ο υπουργός Εθνικής Αμύνης Ευάγγελος Αβέρωφ: «Υπάρχουν ενδείξεις πως μπορεί να είναι εμπρησμοί. Το γεγονός ότι τόσες μεγάλες φωτιές άναψαν την ίδια μέρα, το ίδιο 24ωρο, σε πολλά μέρη της Ελλάδος, σε πολλά μέρη της Αττικής, την ίδια ώρα, είναι ύποπτο.

Εάν είναι εμπρησμοί, οι εμπρηστές να μη νομίζουν ότι τους φοβόμαστε. Μας ήλθαν ήδη διάφορα τηλεφωνήματα, που λένε ότι ήλθε η σειρά μας. Η προσωπική μου σειρά ήλθε. Το σπίτι μου άρχισε να καίγεται, αλλά το προλάβαμε. Αλλά ό,τι και να καεί, όσο είμαστε όρθιοι, δεν θα τους φοβόμαστε και τελικώς θα τους γονατίσουμε».

Αργά το βράδυ της 4ης Αυγούστου 1981 ο Ανδρέας Παπανδρέου απάντησε στον Αβέρωφ: «O αντιπρόεδρος της κυβέρνησης προέβη σε απαράδεκτους λεονταρισμούς. O κ. Αβέρωφ δεν είχε ποτέ το θάρρος να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τους παράγοντες της ανωμαλίας. Αντίθετα, με τις γνωστές θέσεις του, ενεθάρρυνε την κάθε μορφής κινδυνολογία, στόχος της οποίας είναι βεβαίως το δημοκρατικό πολίτευμα. Τον πληροφορούμε ότι το δημοκρατικό πολίτευμα είναι σήμερα ακατάλυτο, όσα κι αν επινοήσουν οι τόσο συμπαθείς στον κ. Αβέρωφ νοσταλγοί της ανωμαλίας».

Ακολούθησε μεταμεσονύκτια ανταπάντηση του Αβέρωφ: «Δεν με εκπλήσσουν καθόλου οι δηλώσεις του κ. Παπανδρέου. Χτες μιλούσε περί οικοπεδοφάγων, κερδοσκόπων εμπρηστών. Σήμερα προσπαθεί να πολιτικοποιήσει μονόπλευρα όλη αυτή την τραγωδία που ζούμε. Εμείς αγκομαχούμε για να αντιμετωπίσουμε την τραγωδία. Ο κ. Παπανδρέου με πάσα άνεση προσπαθεί να την εκμεταλλευθεί πολιτικά. Τελευταία είχε επιμελώς και εντελώς ξεχάσει την αποχουντοποίηση, που άλλοτε ζητούσε μετά μανίας. Τώρα την ξαναθυμήθηκε. Αυτή είναι η τακτική του, αυτό είναι το συνήθειό του».

Η ανταλλαγή αυτών των διαξιφισμών είναι κάπως ακατανόητη, αν δεν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν ήθελε να δημιουργηθεί κλίμα ανασφάλειας και φόβου ενόψει των επικείμενων εκλογών. Από την άλλη πλευρά, ο Αβέρωφ ήταν ακόμα εκείνη την περίοδο ο «γεφυροποιός» της συντηρητικής παράταξης, ο άνθρωπος που επικοινωνούσε με τα στελέχη της Δεξιάς τα οποία υπηρέτησαν τη δικτατορία. Και ενόψει των εκλογών ήταν κρίσιμο για τη Νέα Δημοκρατία να μην κοπούν οι «γέφυρες» προς τους χουντικούς.

Η ανταλλαγή σκληρών ανακοινώσεων μεταξύ Παπανδρέου και Αβέρωφ συνεχίστηκε σε καταιγιστικούς ρυθμούς και τα επόμενα εικοσιτετράωρα. Θα επιτεθεί ο Αβέρωφ: «Ο κ. Παπανδρέου, έχοντας παλιά πείρα από τον τροτσκισμό, και ναρκισσευόμενος πριν από λίγα χρόνια, όταν τον χαρακτήριζαν η “Αριστερά της Αριστεράς” ξέρει ασφαλώς ότι από πολλές δεκαετίες και σ’ όλες τις χώρες, πολιτικές δολοφονίες και κάθε λογής καταστροφές κάνουν προπάντων οι αναρχικοί “νιχιλιστές”, οι αναρχικοί που προέρχονται από την Ακρα Αριστερά, αλλά την απαρνούνται ως ξεπερασμένη και συντηρητική. Ενώ, λοιπόν, είναι βέβαιος ότι πρόκειται για εμπρησμούς, πώς δεν διατηρεί καμιά υποψία ότι τους εμπρησμούς μπορεί να τους οργάνωσαν αναρχικοί;»

Ακολούθησε απάντηση του Παπανδρέου («δεν πρόκειται να απαντήσω στις ύβρεις του», «ερωτώ τον κ. Αβέρω πώς ύστερα από τόσα χρόνια εμπρησμών στη χώρα μας δεν μπόρεσαν οι κυβερνήσεις να συλλάβουν ούτε έναν ένοχο») και νέα δήλωση Αβέρωφ («διάλογος με τον πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ δεν είναι δυνατός […] εμείς πονούμε και αγκομαχούμε και εκείνος εκμεταλλεύεται ψηφοθηρικά κάθε χτύπημα της φύσεως ή της διεθνούς καταστάσεως»).

Ο Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών με ανακοίνωσή του υποστήριξε ότι «από όλα τα μέχρι στιγμής στοιχεία προκύπτει ότι πρόκειται για εγκληματικό σχέδιο που στρέφεται κατά του κοινωνικού συνόλου, αλλά και του δημοκρατικού πολιτεύματος». Στο ίδιο πνεύμα και μερίδα του ξένου Τύπου, με ανταποκρίσεις από την Ελλάδα. «Φιλοχουντική ομάδα προκαλεί τις φωτιές» ήταν ο τίτλος των «Τάιμς του Λονδίνου».

Ο Τοξότης-φάντασμα

Αλλά τι συνέβαινε πραγματικά εκείνες τις δραματικές μέρες με τις συνεχείς πυρκαγιές που είχαν κυκλώσει την Αθήνα; Ποιος έβαζε τις φωτιές; Είναι αλήθεια ότι το 1981 δεν κατονομάστηκε καμιά συγκεκριμένη ακροδεξιά ή νεοφασιστική οργάνωση ως ύποπτη για τους εμπρησμούς. Κάποιος άγνωστος τηλεφώνησε στις 2.30 μετά τα μεσάνυχτα (3 προς 4 Αυγούστου) στις εφημερίδες «Μεσημβρινή» και «Απογευματινή» με το ακόλουθο μήνυμα:

«Ειδοποίησις. Καλείται η κυβέρνησις, όπως μέχρι της 15ης Αυγούστου χορηγήση γενική πολιτική αμνηστία. Εν εναντία περιπτώσει ολόκληρος ο πολιτικός κόσμος θα καταστραφή διά πυρός και σιδήρου. Οργάνωσις Γαλάζιος Τοξότης».

Και ο μεν «Τοξότης» που ζητούσε αμνηστία για τους φυλακισμένους χουντικούς δεν ξαναεμφανίστηκε, αλλά οι εφημερίδες όλων των αποχρώσεων συνέχισαν να συμφωνούν για την πολιτική ταυτότητα των δραστών. Και όταν συνελήφθη επ’ αυτοφώρω από πολίτες κάποιος εμπρηστής, όλοι ήταν έτοιμοι να αναζητήσουν τις σχέσεις του με σκοτεινούς ακροδεξιούς κύκλους. Προς μεγάλη απογοήτευση των πάντων, τελικά ο δράστης αποδείχτηκε ψυχικά διαταραγμένος, ενώ ο ίδιος πρόβαλε ως άλλοθι ότι ήταν ομοφυλόφιλος και μέσω των εμπρησμών αναζητούσε ερωτικούς συντρόφους.

Μέσα σ’ αυτό τον ορυμαγδό των αποκαλύψεων για τη σκοτεινή προσωπικότητα των δραστών ήταν φυσικό να περάσει απαρατήρητος ένας μικρός πίνακας που δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες με συγκριτικά στοιχεία για τις δασικές πυρκαγιές ανά έτος το χρονικό διάστημα 1955-1980 («Πυρκαγιές κατά την περίοδο 1955-1980», εφ. «Το Βήμα», 8.8.1981). Τα ξερά νούμερα σ’ αυτόν τον πίνακα αποδείκνυαν κάτι εξαιρετικά αποκαλυπτικό. Οτι δηλαδή οι μεγαλύτερες πυρκαγιές συμπίπτουν με χρονιές εκλογών.

Την παρατήρηση αυτή έκανε το «Ποντίκι», σημειώνοντας, μεταξύ άλλων, ότι το 1956 είχαμε 881 πυρκαγιές που έκαψαν 110.000 στρέμματα (έναντι 499 πυρκαγιών και 68.566 στρεμμάτων το 1955), το 1958 κάηκαν υπερδεκαπλάσιες εκτάσεις από το 1957, το 1961 είχαμε αριθμό-ρεκόρ πυρκαγιών (889), το 1963 636 πυρκαγιές και το 1964 631. Τη χρονιά του εκλογικού πραξικοπήματος (1965) νέο ρεκόρ: 1.187 πυρκαγιές που έκαψαν 270.297 στρέμματα. Ακόμα και κατά την περίοδο της χούντας, οι πυρκαγιές φούντωσαν τη χρονιά της νόθας φιλελευθεροποίησης και της υπόσχεσης του Παπαδόπουλου για εκλογές, δηλαδή το 1973, που είχαμε 610 πυρκαγιές (από 378 το 1972) και 195.000 καμένα στρέμματα.

Το 1974 που έγιναν οι πρώτες εκλογές της μεταπολίτευσης είχαμε 768 πυρκαγιές που έκαψαν 318.688 στρέμματα και το 1977 1.253 πυρκαγιές που έκαψαν 537.632 στρέμματα, ενώ το 1976 (που δεν ήταν εκλογικό έτος) οι αριθμοί ήταν αισθητά μικρότεροι (590 πυρκαγιές και 83.987). Το 1978 οι αριθμοί μειώθηκαν και πάλι και άρχισαν να αυξάνουν όσο πλησίαζε το (εκλογικό) έτος 1981. Ηδη στις αρχές Αυγούστου του 1981 οι καμένες εκτάσεις ξεπερνούσαν τα 600.000 στρέμματα («Οι πυρκαγιές φουντώνουν στις χρονιές των εκλογών», εφ. «Το Ποντίκι», 13.8.1981).

Τα χρόνια της «Αλλαγής»

Ενα χρόνο αργότερα, τον Αύγουστο του 1982, η κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου θα αντιμετώπιζε το ίδιο φαινόμενο με τις υποψίες να στρέφονται και πάλι στους «υπονομευτές της δημοκρατίας». Και πάλι όμως δεν αποκαλύφθηκε τίποτα αξιοσημείωτο για την ταυτότητα των δραστών. Δημοσιογραφική έρευνα που έγινε στους φακέλους όλων των υποθέσεων εμπρησμού στο χρονικό διάστημα 1.1.1981-4.8.1982 απέδωσε δεκαοκτώ υποθέσεις που εκδικάστηκαν.

Από αυτές μόνο τέσσερις κατέληξαν σε καταδίκη των κατηγορουμένων. Οι ποινές ήταν από 45 μέρες έως 7 μήνες, γιατί όλες θεωρήθηκαν περιπτώσεις εμπρησμού εξ αμελείας (εφ. «Ελευθεροτυπία», 5.8.1982). Ο Γεώργιος- Αλέξανδρος Μαγκάκης, υπουργός Δικαιοσύνης της πρώτης κυβέρνησης του Ανδρέα Παπανδρέου, σχολιάζοντας την κατάληξη αυτών των δικαστικών υποθέσεων, δήλωσε ότι «η σχετική νομοθεσία εμφανίζει επάρκεια, χωρίς ατέλειες».