«Αλλοι» παντού και πουθενά

Δεν είναι τυπικός οικονομικός μετανάστης ούτε πρόσφυγας. Ο Μιροσλάβ Πένκοφ έφτασε το 2001 στις ΗΠΑ από τη Βουλγαρία και επιμένει στη διπλή του ταυτότητα. Αυτή είναι το μυστικό της λογοτεχνίας του που έχει ταράξει τα αγγλοσαξονικά νερά. Το βιβλίο του, «Ανατολικά της Δύσης», κατεδαφίζει τα στερεότυπα για τα Βαλκάνια, είναι γραμμένο στα αγγλικά και μεταφράστηκε (έξοχα) στα ελληνικά.

Ενα νεαρό ζευγάρι από το Σικάγο φτάνει στη Σόφια του 21ου αιώνα.

Εκείνος, Βούλγαρος, είχε φύγει πριν από επτά χρόνια με το όνειρο να δοκιμάσει την τύχη του στις ΗΠΑ και κατέληξε φορτωτής αποσκευών στο αεροδρόμιο.

Εκείνη, Γιαπωνέζα, ήθελε να ολοκληρώσει τις σπουδές της στις Καλές Τέχνες και κατέληξε σερβιτόρα.

Γυρίζουν στους γονείς του για να κάνουν πιο οικονομικά μια θεραπεία εξωσωματικής γονιμοποίησης, και το κορίτσι ερωτεύεται το πατρογονικό χωριό του άντρα της.

Κάνουν βόλτες με τον Μόσκοβιτς στα μπλε βουνά, στα μαύρα χωράφια, στους λασπερούς δρόμους της Μακεδονίας, που μάτωσαν με τους Βαλκανικούς Πολέμους, κι έπειτα, το 1943 με τους φασίστες και με τους κομιτατζήδες.

Η Γιούκι βγάζει συνεχώς φωτογραφίες. Ωσπου μια μέρα που κατηφορίζουν με λυμένο το χειρόφρενο, πέφτουν σε ένα χαντάκι για να μη συγκρουστούν με έναν μικρό Τσιγγάνο ποδηλάτη, που κι αυτός πέφτει άγαρμπα, με το κεφάλι.

Θέλουν να τον μεταφέρουν στο νοσοκομείο, όμως εκείνος αρνείται, για να μην πάρει είδηση ο πατέρας του ότι χασομερούσε.

Την επομένη μαθαίνουν συγκλονισμένοι ότι ο πατέρας τον έδειρε με τη βέργα κι ότι το παιδί έπεσε σε κώμα και πέθανε.

Και τότε έρχεται στο παλιό καλύβι ο χαροκαμένος πατέρας.

Τους παίρνει μαζί του στον τσιγγάνικο καταυλισμό και όλη η κοινότητα τους παρακαλεί να φωτογραφήσουν την οικογένεια με το νεκρό παιδί στριμωγμένο ανάμεσά τους σε μια καρέκλα, σαν ζωντανό.

Η Γιούκι τραβά τη φωτογραφία σοκαρισμένη, και ο άντρας της, ο επίδοξος πατέρας, συνειδητοποιεί ότι δεν τολμά να κοιτάξει τον Τσιγγάνο πατέρα στα μάτια, και να του ομολογήσει το δυστύχημα για να τον απαλλάξει από τις ενοχές που θα κουβαλάει σ’ ολόκληρη τη ζωή του.

Οταν είχαν προσγειωθεί στη Βουλγαρία, θυμάται ότι ενθάρρυνε τη Γιούκι με την πίστη του πως «στους καλούς ανθρώπους συμβαίνουν καλά πράγματα».

Τώρα ξέρει πως δεν έχει δικαίωμα να μιλήσει.

Η «Φωτογραφία με τη Γιούκι» είναι ένα διήγημα για τις αλήθειες της διαφορετικότητας, από τα πιο χαρακτηριστικά στο σπονδυλωτό βιβλίο Ανατολικά της Δύσης (Αντίποδες, μτφρ. Ακης Παπαντώνης).

Κι ο συγγραφέας του, ο 34χρονος σήμερα Βούλγαρος Μιροσλάβ Πένκοφ, είναι το καινούργιο αστέρι ανάμεσα στους ταλαντούχους «λογοτέχνες με τη διπλή ταυτότητα» που διαπρέπουν στις ΗΠΑ: Κόλουμ ΜακΚαν (Ιρλανδία), Τζούνο Ντίαζ (Δομινικανή Δημοκρατία), Αλεξάνταρ Χεμόν (Βοσνία), Γίγεν Λι (Κίνα), Τζούμπα Λαχίρι (Ινδία) κ.ά.

Μνήμη και ιστορία, ετερότητα και ταυτότητα, μετανάστευση και απώλεια, αλήθεια και πραγματικότητα, μύθοι και ιδανικά, φόβοι, τύψεις, θαμμένα μυστικά και φυσικά η κληρονομιά του κομμουνισμού και ο κυνισμός του καπιταλισμού αναμετριούνται εδώ, σε ένα τοπίο τραυματισμένο κοινωνικά και οικονομικά, με παρελθόν βαρύ, παρόν περίπλοκο και μέλλον άδηλο.

Είναι ένα τοπίο που γνώρισε πολέμους, μετατοπίσεις εθνικών συνόρων, προσπάθειες αφομοίωσης των μειονοτήτων («Νυχτερινός ορίζοντας»), ξεριζωμούς («Ντεβσιρμέ»), ριζικές ιδεολογικές ανατροπές, και όπου η σημερινή νεολαία δεν μοιάζει να έχει διεξόδους παρά αν φύγει σπάζοντας τις αλυσίδες, ή αν ξεπουληθεί στους νεο-αποικιοκράτες («Το γράμμα») ή αν σφετεριστεί την Ιστορία και την ξεπουλήσει ως φολκλόρ («Οι ληστές του σταυρού»).

Ολα αυτά, ο Πένκοφ τα προσεγγίζει λοξά, και στο τέλος καταφέρνει να διαλύσει τα δυτικά στερεότυπα για τα Βαλκάνια και για τον «βαλκανικό δρόμο της προσφυγιάς», εξανθρωπίζοντας τον εξ ανατολών «Αλλο».

Το πνεύμα του είναι βέβηλο, απενοχοποιημένο αλλά και αμφίθυμο, και η γραφή του δεν είναι ποτέ δημοσιογραφική.

Είναι μια γραφή απολύτως λογοτεχνική, άλλοτε ωμή, άλλοτε ποιητική, άλλοτε χιουμοριστική, η οποία κορυφώνεται σε συνταρακτικά επεισόδια και συγκινητικές εικόνες.

Ετσι σκιαγραφεί ένα πορτρέτο της Βουλγαρίας ως Μακόντο, σε οκτώ ιστορίες που καλύπτουν -πάντα με συγκριτική οπτική- την περίοδο από το 1905 έως το 2010.

Η γοητεία του κρύβεται στην πεποίθηση ότι, όπως λέει ο πρωταγωνιστής του εισαγωγικού διηγήματος, «Μακεδονία»:

«Δεν μπορείς να περιμένεις να ακούσεις μια ιστορία, οποιαδήποτε ιστορία, και να τη δεχτείς ως έχει. Κάθε ιστορία δημιουργεί μια δίνη που ρουφάει στο μάτι της περισσότερες ιστορίες, και ξερνάει ακόμα περισσότερες. Πρέπει λοιπόν να θυμάσαι όσα πρέπει να θυμάσαι».

Πένκοφ και Ρούσντι

Το διήγημα που τράβηξε τα φώτα επάνω στον Πένκοφ το 2008 είναι το τρίτο της συλλογής, με τίτλο «Αγοράζοντας τον Λένιν» (… μέσω e-bay), που επαινέθηκε από τον Σάλμαν Ρούσντι.

Συζητούν ένας παππούς στο βουλγάρικο χωριό και ένας εγγονός σε αμερικανικό πανεπιστήμιο.

Ο διάλογός τους, δηλητηριώδης και τρυφερός, σχολιάζει το χάσμα των γενεών, τη νοσταλγία του κομμουνισμού και την παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού.

Αλλά κλείνει υπογραμμίζοντας τη σημασία των σοσιαλιστικών ιδανικών, που αυτά, λέει, δίνουν νόημα στη ζωή.

Ετσι ο Πένκοφ έδωσε από τα 26 του το στίγμα του: οι δρόμοι της συμφιλίωσης είναι μπροστά μας.

Στο «Ανατολικά της Δύσης» καταγράφει λοιπόν τραύματα ταυτοτικά για να καλλιεργήσει την κατανόησή τους.

Τελικά οι δυτικοί «Αλλοι» θα αγκαλιάσουν ακόμα και το «γιαντ» (θυμός, φθόνος, τύψεις) της βουλγάρικης ψυχής.

Συμβολικά σύνορα, αιματηρές παγίδες, συγγραφικοί στόχοι

Ο Μιροσλάβ Πένκοφ ζει στις ΗΠΑ από το 2001 και εργάζεται ως αναπληρωτής καθηγητής δημιουργικής γραφής στο Πανεπιστήμιο του Βόρειου Τέξας, ωστόσο δεν έχει διεκδικήσει την αμερικανική υπηκοότητα.

Εφυγε στα 19 του χάρη σε μια εκπαιδευτική υποτροφία από το Πανεπιστήμιο του Αρκανσο, και σπούδασε ψυχολογία και δημιουργική γραφή.

Σήμερα λειτουργεί ως πολιτισμικός διαμεσολαβητής με δύο ταυτότητες, εμβαθύνοντας με το έργο του στα όνειρα που σπρώχνουν τους ανθρώπους να ξενιτευτούν, και στα διλήμματα ή στις υπαρξιακές αγωνίες που τους ταλανίζουν στην καινούργια χώρα τους.

Πέρα από το δεδομένο ότι η Βουλγαρία έχασε ένα μέρος των εδαφών της ευρύτερης περιοχής της Μακεδονίας, επειδή ηττήθηκε στους μεγάλους πολέμους των αρχών του 20ού αιώνα, τίποτα δεν είναι αυτονόητο για τον Πένκοφ.

Ούτε η υποτιθέμενη ομοιογένεια των Βαλκανίων (που ως πακέτο εκφράζουν στα μάτια των Αμερικανών τη διαφορετικότητα), ούτε καν ο διαχωρισμός «Ανατολής» και «Δύσης», που τον αντιλαμβάνεται ως μια καταστροφική συμβολική κατασκευή, με ολέθρια πραγματικά αποτελέσματα.

Αυτό είναι το θέμα της ιστορίας που έδωσε τον τίτλο στο βιβλίο του.

Εκεί πραγματεύεται το επίκαιρο ζήτημα των συνόρων, στρέφοντας το μικροσκόπιό του σε μια κοινότητα η οποία διαλύεται σταδιακά μεταξύ του 1971 και του 1999, αφού τα σύνορα που οι πολιτικοί σχεδίασαν σε ένα ποτάμι κόβουν στα δύο ένα χωριό.

Η Σερβία εκτείνεται πέρα από τη δυτική όχθη του, και η Βουλγαρία στα «ανατολικά της Δύσης»… η οποία «Δύση» θα βομβαρδιστεί το 1999 από τη… Δύση.

Οποιος αψηφά τον νοητό τοίχο εξοντώνεται.

Ετσι το παρόν και το μέλλον των γύρω κοινωνιών παγιδεύονται με το αίμα και μέσα στο αίμα.

Τα εξωτερικά σύνορα γίνονται και εσωτερικά…