Ενας αναγεννησιακός άνθρωπος

«Ολα μου τα βιβλία είναι μυθιστορήματα ιδεών! Υπάρχουν, βλέπετε, αυτοί που δεν τα καταφέρνουν στον έρωτα, οπότε έχουν ανάγκη να βάλουν σεξ στα βιβλία τους. Και οι άλλοι που κάνουν σεξ χωρίς πρόβλημα και δεν χρειάζονται να το βάλουν στα βιβλία τους, οπότε βάζουν ιδέες. Στα μυθιστορήματά μου, λοιπόν, το ερωτικό παιχνίδι γίνεται ανάμεσα στις ιδέες».

Ο Ουμπέρτο Εκο διασκέδαζε να σκανδαλίζει τους συνομιλητές του, αλλά σε ό,τι έλεγε υπήρχε ουσία. Ιερό τέρας του καιρού μας, προσωπικότητα πληθωρική με σπάνια παιδεία, πολέμιος του σκοταδισμού και των προκαταλήψεων, μοιρασμένος ανάμεσα στις ανθρωπιστικές επιστήμες και στη λογοτεχνία, καταξιωμένος ειδικός στη μεσαιωνική φιλοσοφία αλλά και γκουρού της σημειολογίας, καινοτόμος δοκιμιογράφος, ευφυής μυθιστοριογράφος και δημόσιος διανοούμενος, ανέδειξε με τον πιο συναρπαστικό τρόπο την ιδεολογική και πολιτική διάσταση της κουλτούρας, αντλώντας ανέκαθεν από την «υψηλή» όσο και από τη «λαϊκή» πηγή της.

Στο λογοτεχνικό στερέωμα εισέβαλε αργοπορημένα, στα 48 του, με ένα φιλοσοφικό θρίλερ, «Το όνομα του ρόδου», που αμέσως κατάφερε να αγγίξει το μεγάλο κοινό. Από τότε το έργο του συνδέθηκε με μια πρωτοφανή εμπορική επιτυχία, που όμως δεν έφερε ποτέ καμιά έκπτωση στην ποιότητά του. Κι αυτό οι καθαρολόγοι δεν του το συγχώρεσαν ποτέ.

Είπαν ότι είναι υπερεκτιμημένος, ότι διαχειρίζεται αναιδώς την τέχνη του λόγου, σαν ταχυδακτυλουργός και εξυπνάκιας, ότι κάνει επίδειξη εγκυκλοπαιδικών γνώσεων και μεταμοντέρνων τεχνικών, ότι μαγειρεύει τα βιβλία του σε κομπιούτερ τροφοδοτώντας το μηχάνημα με διάφορα επιστημονικά, ιστορικά, αποκρυφιστικά και φανταστικά δεδομένα.

Ομως ο Εκο ήταν ακριβώς ένας διαφορετικός στοχαστής, υπέρμαχος της διεπιστημονικότητας, και ένας διαφορετικός λογοτέχνης, υπέρμαχος της διακειμενικότητας. Κανείς λοιπόν δεν θα μπορέσει να τον καταλάβει αν δεν τον προσεγγίσει σαν αναγεννησιακό άνθρωπο. Ισως τον τελευταίο του είδους του.

Οπως ένας αθλητής ποδηλάτης

«Στο σπίτι όπου μεγάλωσα δεν υπήρχαν βιβλία» είχε εξομολογηθεί αυτός ο σταρ των Ιταλών συγγραφέων το 2011, στα γυρίσματα της σειράς «Οι κεραίες της εποχής μας». «Επηρεάστηκα όμως από τη γιαγιά μου που δανειζόταν τα πιο ετερόκλητα αναγνώσματα από κινητές βιβλιοθήκες και μου τα πάσαρε, αλλά κυρίως από τον παππού μου, που ήταν τυπογράφος.

Πέθανε όταν ήμουν έξι χρόνων, άφησε όμως ένα μπαούλο με αδιάθετες εκδόσεις απ’ όπου, όταν μεγάλωσα, ψάρευα βιβλία που με συντρόφεψαν για μια εικοσαετία».

Γεννημένος το 1932 στην Αλεσάντρια του Πιεμόντε, ο Ουμπέρτο Εκο ήταν 13 χρόνων όταν ο Ντούτσε έδινε εκεί την τελευταία του συνέντευξη στο τοπικό φύλλο («Popolo di Alessandria» 22/4/1945). Ομως εκείνο που τον σφράγισε ήταν οι συγκρούσεις ανάμεσα στους μελανοχίτωνες και τους παρτιζάνους, με τους οποίους και συντάχθηκε από την εφηβεία του.

Ο πατέρας του ήταν λογιστής, βετεράνος τριών πολέμων, και ήθελε να δει τον γιο του δικηγόρο. Αντ’ αυτού, ο Ουμπέρτο έμαθε αγγλικά διαβάζοντας τα κόμικς της Μάρβελ και τον σχεδόν απρόσιτο… «Φίνεγκαν» του Τζόις και σπούδασε φιλοσοφία και αισθητική του Μεσαίωνα στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο, για να εξελιχθεί σε εξέχοντα σημειολόγο που έκανε αίσθηση το '60 στην ακαδημαϊκή κοινότητα με τις θεωρητικές μελέτες του «Opera aperta» («Ανοιχτό έργο», 1962), «La struttura assente» («Η απούσα δομή» 1968), ενώ συμμετείχε και στην πρωτοποριακή ομάδα Gruppo 63, που επαναπροσδιόρισε την καλλιτεχνική προοπτική.

Παράλληλα, άρχισε να μελετά σε βάθος τη μαζική κουλτούρα, ενώ ταυτόχρονα διηύθυνε μια σειρά δοκιμίων στις εκδόσεις Bompiani (1959-1975). Και στα 39 του είχε εκλεγεί πρώτος τακτικός καθηγητής Σημειολογίας στο αρχαιότερο πανεπιστήμιο της Ευρώπης, το πανεπιστήμιο της «κόκκινης» Μπολόνια.

Εννιά χρόνια αργότερα, το 1980, χωρίς να διακόψει το δοκιμιακό του έργο που μετρούσε ήδη έντεκα δοκίμια (μεταξύ τους η «Ποιητική του Τζόις» και «Ο υπεράνθρωπος των μαζών»), εξέδωσε το πρώτο του μυθιστόρημα «Το όνομα του ρόδου», που το 1986 έγινε ταινία από τον Ζαν-Ζακ Ανό με πρωταγωνιστή τον Σον Κόνερι. Ακολούθησαν άλλα έξι μυθιστορήματα στο διάστημα 1988-2015, με τα οποία ο Ουμπέρτο Εκο ξεχώρισε ως μαιτρ των απαιτητικών μεταμοντέρνων μπεστ σέλερ που αφηγούνται περιπέτειες μυστήριες και φιλοσοφικές καθημερινές και εξωφρενικές.

Παράλληλα, (1985-2016) μέσα από τα πολιτικοκοινωνικά χρονογραφήματά του στην τελευταία σελίδα του περιοδικού «L’ Espresso» με τη ρουμπρίκα La bustina di Minerva, παρενέβαινε στη δημόσια σφαίρα ως διανοούμενος, πάντα ευαίσθητος στη σύγκρουση του σκοταδισμού με την ελεύθερη σκέψη, πάντα προβληματισμένος με τη «στρατηγική του ψεύδους» και με ό,τι κρυβόταν πίσω από τις ειδήσεις της επικαιρότητας, πίσω από τις συλλογικές συμπεριφορές, πίσω από τις παραδεδεγμένες αλήθειες, πίσω από τις εξελίξεις της τεχνολογίας, πίσω και από τα πολιτικά παιχνίδια.

«Δεν υπήρξα ποτέ από εκείνους τους θεωρητικούς που λαχταρούν μια ζωή να γράψουν κάτι λογοτεχνικό. Και εξακολουθώ ακόμα να αισθάνομαι όπως ένας αθλητής ποδηλάτης, ο οποίος κάπου κάπου οδηγεί αυτοκίνητο» σχολίαζε στα 79 του. Κουβαλούσε ωστόσο μέσα του από μικρός μια αφηγηματική παρόρμηση. «Παιδάκι έγραφα μυθιστορήματα (που έμειναν ανολοκλήρωτα) προσπαθώντας να μιμηθώ τις περιπέτειες του Σαντοκάν, και φοιτητής συνέθεσα τη διατριβή μου για τον Θωμά Ακινάτη σαν αστυνομική έρευνα.

Διαμόρφωσα δηλαδή την αφηγηματική μου φωνή μέσα από τα δοκίμιά μου, οπότε μ’ αυτήν την έννοια έγραφα ανέκαθεν μυθιστορήματα. Οταν λοιπόν μου ήρθε η εικόνα ενός μοναχού που δηλητηριάζεται καθώς διαβάζει ένα “επικίνδυνο” βιβλίο, προχώρησα για να διασκεδάσω, βλέποντας τη λογοτεχνία σαν παρένθεση. Δεν φανταζόμουν πως θα με απασχολούσε για το δεύτερο μισό της ζωής μου!».

Το τελευταίο βιβλίο του Ουμπέρτο Εκο αναμένεται να κυκλοφορήσει στην Ιταλία το ερχόμενο Σάββατο 27/2 από τον καινούργιο εκδοτικό οίκο La nave di Teseo. Θα έχει τον δαντικής έμπνευσης τίτλο «Pape Satan Aleppe» και θα συγκεντρώνει μια επιλογή από τα χρονογραφήματά του της περιόδου 2000 έως 27-1-2016.

Οπως το περιέγραψε ο ίδιος, θα αποτυπώνει «τη ρευστότητα της σημερινής κοινωνίας και τα συμπτώματά της, μεταξύ των οποίων η κατάρρευση των ιδεολογιών, της μνήμης, της αίσθησης της κοινότητας…».

Η στρατηγική της διπλής ανάγνωσης

«Οταν έγραφα για τον Μεσαίωνα, εκείνο που πάνω απ’ όλα με ενδιέφερε τότε ήταν ότι επρόκειτο για μια εποχή αβεβαιότητας, εποχή μεταβατική, όπου άλλαζαν όλα και πρώτα οι αξίες».

Αυτό έλεγε ο Εκο για το «Ονομα του Ρόδου» (1980) και δεν είναι τυχαίο ότι αυτό το πρώτο του μυθιστόρημα γεννήθηκε την εποχή του Μπερλινγκουέρ και του «ιστορικού συμβιβασμού». Αντίστοιχα δεν είναι τυχαίο ότι το τελευταίο μυθιστόρημά του, το «Φύλλο μηδέν» (2015) συνδέει τη φασιστική Ιταλία με τον μπερλουσκονισμό, με τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης από τα «ετεροκαθοριζόμενα ΜΜΕ» και με τη θεσμοποίηση της διαφθοράς.

Και αμέσως πριν, «Το κοιμητήριο της Πράγας» (2010) αποδομεί το σύνδρομο της συνωμοσίας με αφορμή τα πλαστογραφημένα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών», τα οποία χρησίμευσαν στον Χίτλερ για να δικαιολογήσει τον αφανισμό των Εβραίων.

Μέσα από μια ανάλογη προβληματική γεννήθηκαν: «Το Εκκρεμές του Φουκό» (1988), «Το νησί της προηγούμενης μέρας» (1994), ο «Μπαουντολίνο» (2000), όπου εναλλάσσονται οι λόγιες σκέψεις του βυζαντινού Νικήτα Χωνιάτη με τον λαϊκό λόγο, και το αυτοβιογραφικό έργο ενηλικίωσής του: «Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα» (2004).

Ολα τα μυθιστορήματα του Ουμπέρτο Εκο παραπέμπουν σε κομβικές στιγμές της ιταλικής ιστορίας και παράλληλα σε κρίσιμα πολιτικά διακυβεύματα της διεθνούς επικαιρότητας όταν φαίνεται να απειλείται η δημοκρατία. Αλλά ταυτόχρονα ξαναφέρνουν στο τραπέζι τις θεμελιακές μάχες ιδεών που διαμόρφωσαν την ευρωπαϊκή ταυτότητα.

Το γοητευτικό σε αυτή την υπόθεση είναι η αξεπέραστη ικανότητα του Εκο να συγκινεί το ευρύτερο κοινό με αυτά τα δύσκολα βιβλία που παίζουν με τη διακειμενική ειρωνεία, κρύβουν φιλοσοφικά παραθέματα στους διαλόγους, αξιοποιούν την τεχνική του «υπερκείμενου» κ.ο.κ. Σ’ αυτό έπαιξε ρόλο η στρατηγική εκείνου που ονόμαζε «διπλή ανάγνωση».

Το ζητούμενο, έγραφε στη συλλογή δοκιμίων «Περί λογοτεχνίας» (2003), είναι να ικανοποιούνται οι διακειμενικά και κριτικά υποψιασμένοι αναγνώστες που «τσιμπούν» το κλείσιμο του ματιού του συγγραφέα, χωρίς να αποκλείονται οι λιγότερο μυημένοι που θέλουν να μάθουν πώς θα τελειώσει η ιστορία.

Αυτοί θα πρέπει να μπορέσουν «να απολαύσουν το κείμενο έστω όπως κάποιος που κρυφακούει πίσω από μια μισόκλειστη πόρτα, διακρίνοντας μόνο υπαινιγμούς».

Είναι κρίμα που τα περισσότερα δοκίμιά του στα ελληνικά είναι εξαντλημένα, καθώς είχαν κυκλοφορήσει από οίκους που δεν υπάρχουν πια (Γνώση, Δελφίνι, Ελληνικά Γράμματα). Το σύνολο όμως των μυθιστορημάτων του κυκλοφορεί πλέον από τις εκδόσεις Ψυχογιός, όλα σε μετάφραση της Εφης Καλλιφατίδη.

«Οι κεραίες της εποχής μας»

Απόψε στην ΕΡΤ2 προβάλλεται μια ιστορική εκπομπή για τον Ουμπέρτο Εκο, «Οι κεραίες της εποχής μας» με τον Ανταίο Χρυσοστομίδη και τη (δική μας) Μικέλα Χαρτουλάρη. Στις 22.50 θα δούμε σε επανάληψη και τα δύο μέρη της που μας παρουσιάζουν τον Ουμπέρτο Εκο έτσι όπως τον γνωρίζουν ελάχιστοι.

Ο Ανταίος Χρυσοστομίδης και η Μικέλα Χαρτουλάρη τον επισκέφθηκαν στο εξοχικό του -ένα οικοτροφείο Ιησουιτών του 17ου αιώνα σ’ ένα μεσαιωνικό χωριό κοντά στο Σαν Μαρίνο- και παρακολούθησαν την καθημερινότητά του επί δύο ημέρες.

Εκαναν... δίαιτα μαζί του, τον ακολούθησαν στο καφέ του χωριού Μόντε Τσερινιόνε, εξερεύνησαν τις καταπακτές και τα κρυφά περάσματα του σπιτιού του και έμαθαν την ιστορία των παράξενων θησαυρών που έχει συγκεντρώσει εκεί. Και, φυσικά, συζήτησαν μαζί του για τα πάντα.  Δημήτρης Κανελλόπουλος