Εμείς και η documenta

Τέσσερα βαριά τραυματισμένα βιβλία στέκονται ανοιχτά απέναντι σε σόμπες και ανεμιστήρες, για να στεγνώσουν και να διασώσουν τις ιστορίες που κουβαλάνε. Προέρχονται από ένα οικοδόμημα του 18ου αιώνα, την γκρεμισμένη δημόσια βιβλιοθήκη του Κάσσελ, της μιλιταριστικής πόλης όπου κατασκευάζονταν τα γερμανικά τανκς για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η πόλη βομβαρδίστηκε από τους Συμμάχους το 1941, και το 1955 έγινε η έδρα της πρώτης διεθνούς εικαστικής έκθεσης documenta, για να συμβολίσει την υπέρβαση του τραύματος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι σχετικές φωτογραφίες των βιβλίων και της βιβλιοθήκης βρίσκονται στις αρχικές σελίδες του ριζοσπαστικού τόμου «South», που πρωτοπαρουσιάστηκε στην Αθήνα τον περασμένο Νοέμβριο, ως μανιφέστο και προπομπός της πολυαναμενόμενης (δέκατης τέταρτης) «Ντοκουμέντα» του 2017.

Αυτή τη φορά, η έκθεση θα ξεφύγει από τα εικαστικά και χωρικά όριά της, θα μοιραστεί στην Αθήνα και στο Κάσσελ, και αναμένεται να ανατρέψει το ηγεμονικό αφήγημα της δυτικής κουλτούρας αλλά και της ίδιας της ευρωπαϊκής κρίσης, εστιάζοντας στις αποσιωπημένες και ξεχασμένες καταστάσεις της ανθρώπινης δυστυχίας.

Αντίστοιχα, η έκδοση του «South» διαπνέεται από έναν αέρα ανυπακοής στον κυρίαρχο καλλιτεχνικό κανόνα καθώς εστιάζει στη σημερινή συνθήκη του παγκόσμιου ΝΟΤΟΥ, τον οποίο διαβάζει με εναλλακτικούς τρόπους συνδέοντας την τέχνη με τη δράση και τη μνήμη. Ειδικότερα, αυτό το πρώτο από τα προγραμματισμένα τέσσερα αγγλόφωνα τεύχη συγκεντρώνει εξαιρετικά θεωρητικά δοκίμια, βιωματικές ιστορίες, ημερολόγια, ποιήματα, πολιτικές ομιλίες και εικόνες-μαρτυρίες.

Ολες οι παρεμβάσεις αντλούν το έναυσμά τους από τις συνέπειες της αποικιοκρατίας και του φυλετικού καπιταλισμού, όμως παραπέμπουν στις φανερές και στις συσκοτισμένες «μάχες του παρόντος» σε όλα τα κρίσιμα πεδία της επικαιρότητας: προσφυγιά, ξεριζωμός, συλλογικό χρέος, τεχνολογίες της βιοπολιτικής διακυβέρνησης, Βορράς εναντίον Δύσης, πολιτικές της λήθης, διαχείριση του συμβολικού…

Στις σελίδες 17-22 λ.χ., μεταφερόμαστε στο 1983 σε κεντρική πλατεία του Μπουένος Αϊρες, και βλέπουμε έναν Παρθενώνα σε φυσικό μέγεθος, από μεταλλικό σκελετό, καλυμμένον ολόκληρο με τα 25.000 περίπου βιβλία που απαγόρεψε η χούντα της Αργεντινής.

Το έργο προβάλλει τον Παρθενώνα ως αρχετυπικό σύμβολο της δημοκρατίας η οποία, όμως, διαφθάρηκε. Δημιουργήθηκε από την καλλιτέχνιδα Μάρτα Μινουχίν, που θέλησε έτσι να υπογραμμίσει την ανάγκη ανάκτησης, ανανοηματοδότησης και αναδιανομής του συμβολικού κεφαλαίου της κάθε χώρας στο όνομα του λαού της.

Ο τόμος κλείνει στη σελίδα 260, μεταφέροντας τον αναγνώστη στη Βηρυτό του 2015, μια πόλη που καλλιέργησε τη διαλεκτική σχέση της ανατολικής και της δυτικής κουλτούρας και που τσακίστηκε από τους εμφύλιους πολέμους. Το σχετικό δοκίμιο και οι φωτογραφίες που συνομιλούν μαζί του απευθύνουν ένα κάλεσμα «πάντα να ξαναγράφουμε τον κόσμο αλλιώς».

Το πώς θα προχωρήσει αυτό έχει δηλωθεί εξαρχής στο πυκνό και μαχητικό εισαγωγικό κείμενο του «South», από τον Πολωνό Ανταμ Τσίμτσικ και την Αμερικανίδα ποιήτρια και κριτικό Κουίν Λάτιμερ, τον καλλιτεχνικό διευθυντή της 14ης documenta και τη διευθύντρια όλων των εκδόσεων της διοργάνωσης: «Θα διδαχτούμε από την Αθήνα».

Εκείνο που κάνει τη διαφορά εδώ, είναι το ποια Αθήνα εννοούν: όχι την «κοιτίδα του Δυτικού πολιτισμού» αλλά την Αθήνα ως τόπο όπου «συναντιούνται και συγκρούονται οι αντιφάσεις του σύγχρονου κόσμου», οι οποίες σήμερα ενσωματώνονται στα διχαστικά δίπολα Ανατολή/Δύση και Βορράς/Νότος. Μέσα σ’ αυτό το πνεύμα αμφισβήτησης του κυρίαρχου λόγου, το βασικό επιτελείο της documenta 14 μετακόμισε λοιπόν στην Αθήνα, και άνοιξε διακριτικά γραφεία στην οδό Μετσόβου, για να αφουγκραστεί καλύτερα το ελληνικό παράδειγμα και για να το αναδείξει ως «βιωμένη εμπειρία».

Παρεξήγηση και εσωστρέφεια

Κι εμείς τι κάνουμε; Το «South» εκφράζει το πνεύμα μιας κοινωνικής πολιτισμικής πολιτικής με άξονες που παραπέμπουν σε βασικές αρχές και πρακτικές της ριζοσπαστικής Αριστεράς, ωστόσο αυτή η Αριστερά δεν φαίνεται να συνομιλεί με την documenta 14.

Αλλά και η καταξιωμένη διανόηση και οι δημοφιλείς καλλιτέχνες στην πλειονότητά τους στέκονται μάλλον παθητικά απέναντί της ή και δείχνουν δυσπιστία, όπως άλλωστε και οι περισσότεροι κρατικοί φορείς, με την εξαίρεση του άμεσα εμπλεκόμενου Δήμου.

Σαν να μην αντιλαμβάνονται ότι η documenta 14 υποστηρίζει την Ελλάδα ως παραγωγό νοήματος και ιδεών και την επιβάλλει ως βασικό συνομιλητή στην παγκόσμια συζήτηση για την έξοδο από την οικονομική και ανθρωπιστική κρίση, «η οποία συνεχίζει να επιδεινώνεται».

Σαν να υποκύπτουν σε μια μεγαλομανή εσωστρέφεια ή σε μια κουτοπονηριά ή σε μια παρεξήγηση. Σαν να αδυνατούν να συλλάβουν το διακύβευμα αυτής της υπόθεσης…

Ο Γιάνης Βαρουφάκης έσπευσε μάλιστα να την καταδικάσει σαν πρωτοβουλία πλούσιων Αμερικανών που κάνουν τουρισμό «σε ένα φτωχό αφρικανικό κράτος». Μάλλον όμως ούτε εκείνος είναι ενημερωμένος ούτε η εικαστικός σύζυγός του τον συμβούλεψε(;) σωστά.

Στο «South» γίνεται φανερό ότι το ελληνικό σκέλος της documenta 14 δεν θα είναι ένας εικαστικός ΕΟΤ. Ούτε και θα προτείνει λίστες τύπου «Top 10» με «ονόματα» που λαχταρούν διαβατήριο για το διεθνές χρηματιστήριο της τέχνης. Θα μοιάζει περισσότερο με θέατρο δράσεων και δεν θα παρουσιάζει έργα αλλά «καταστάσεις».

Οσο για τον Τσίμτσικ, σε όλη του την πορεία μεταξύ τέχνης και εξουσίας, ακολουθεί την «από τα κάτω» λογική του «bottom up» (και όχι του «top down»), με στόχους εντελώς αντίθετους από εκείνους των μητροπολιτικών εκθέσεων, και βαθιά αντισυστημικούς.

Είναι χαρακτηριστική στο «South» η αποκαλυπτική συζήτηση, την οποία διευθύνει, για το κληροδότημα Gurlitt (1.500 «αντικείμενα-μάρτυρες»), για την αποκάθαρση της Ιστορίας από ενοχλητικές μνήμες, και για το σημερινό ξέπλυμα των έργων τέχνης που οικειοποιήθηκαν οι Ναζί από εβραϊκές οικογένειες (ελληνική μετάφραση στο http://www.documenta14.de/gr/south/)

Πολιτισμός και πολιτική

Η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, ο Αριστείδης Αντονάς, η Αντζελα Δημητρακάκη, ο αυτόχειρας Γιώργος Μακρής και κοντά τους η Μαρίνα Φωκίδη (που έδωσε την επικαρπία του περιοδικού της στην documenta 14), είναι οι ελληνικές φωνές του «South» σε σύνολο 29 παρεμβάσεων. Μεταξύ τους και η ομιλία στον ΟΗΕ για ένα «Μέτωπο ενάντια στο χρέος», που έκανε το 1984 ο 35χρονος Τόμας Σανκάρα, ηγέτης της Μπουρκίνα Φάσο, λίγο πριν από τη δολοφονία του.

Το ιδεολογικό στίγμα του «South» και οι στόχοι του που διατυπώνονται από τον Τσίμτσικ και τη Λάτιμερ, έχουν ιδιαίτερο πολιτικό ενδιαφέρον. Είναι:

1) Ο αναστοχασμός του μέλλοντος της Ευρώπης σε συνάρτηση τόσο με τους «κοντινούς και μακρινούς γείτονές» της όσο και με την διπλή της κληρονομιά, «της δημοκρατίας και της αποικιοκρατίας».

2) Η «αντίδραση (reaction) στην ανθρώπινη δυστυχία» και στην οικονομία της, που «παραμερίζεται ως πολιτικό πρόβλημα»

3) Η «εναντίωση στο ηγεμονικό αφήγημα της Δύσης» και στις πολιτικές της λήθης ή της αποσιώπησης των ετερόδοξων αφηγήσεων.

4) Η «ανάκτηση» στο όνομα της κοινωνικής δικαιοσύνης, των ιστοριών του απωθημένου παρελθόντος

5) Η διερεύνηση των μηχανισμών που διαστρέφουν την άσκηση της δημοκρατίας και τα ιδεώδη της ελευθερίας

6) Η καλλιέργεια του «πνεύματος της αλληλεγγύης στη Γερμανία όσο και στην Ελλάδα»

7) Η διαμόρφωση μιας νέας οικουμενικής νοοτροπίας, μιας «worldmentality» κόντρα στις φορεμένες, ισοπεδωτικές και απλουστευτικές ιδέες

8) Ο αναστοχασμός γύρω από την κοινόχρηστη αξία των συμβόλων του πολιτισμού και της γνώσης, τα οποία «ποτέ δεν είναι μόνον αυτό», καθώς «ενσωματώνουν σχέσεις εξουσίας και τη βία που τις ακολουθεί», ενόσω προστατεύουν «τη λογοτεχνία, τις ιδέες και την αντίσταση».

9) Η αναδιάταξη του πολιτισμικού κανόνα με βάση εναλλακτικές ιεραρχήσεις.

10) Η καταξίωση της έρευνας, του κριτικού αναστοχασμού, του έντυπου βιβλίου και πάνω απ’ όλα της διαδικασίας της μάθησης «που μπορείς να την υποδαυλίσεις όπως μια αναταραχή!»