Χάισμιθ, η ακτιβίστρια

Την ονομάζουν «Επιχείρηση Βάλσαμο», παρότι στην πραγματικότητα πρόκειται για επιχείρηση που απειλεί τη δημόσια υγεία. Το «βάλσαμο» αφορά το προφίλ της Επιτροπής Πυρηνικού Ελέγχου (ΕΠΕ), που θα γλιτώσει τελικά τις κατηγορίες για συγκάλυψη της διαρροής ραδιενέργειας, κι ας έχουν μολυνθεί ορισμένες τοπικές κοινωνίες… Από εκεί ξεκινά το ομότιτλο διήγημα της Πατρίσια Χάισμιθ, στις Ιστορίες φυσικών και αφύσικων καταστροφών (Αγρα, μτφρ. Ανδρέας Αποστολίδης).

Δεν μπορούσε να υπάρξει πιο κατάλληλη στιγμή για την κυκλοφορία στα ελληνικά αυτού του πιο μαχητικού από τα βιβλία της διάσημης Αμερικανίδας συγγραφέως. Διότι οι δέκα ανατριχιαστικές ιστορίες της μιλούν για τους απόβλητους της εποχής μας και για τα απόβλητα των τοξικών πολιτικών που ακολουθούν οι κυρίαρχες κυβερνητικές, οικονομικές, επιστημονικές και θρησκευτικές ελίτ, στον μεταπολεμικό κόσμο.

Ολα αρχίζουν, εδώ, όταν από την Ουάσινγκτον ανακοινώνεται η δωρεά ενός ποδοσφαιρικού σταδίου σε κάποιο πανεπιστήμιο μεσοδυτικής πολιτείας. Αυτό που δεν ανακοινώθηκε είναι ότι κάτω από αυτό το γήπεδο και κάτω από το υπόγειο γκαράζ του θα αποθηκεύονταν πυρηνικά απόβλητα μέσα σε μολύβδινα κοντέινερ, σφραγισμένα αεροστεγώς σε μεγάλους τσιμεντένιους θαλάμους, και μετά… θα ξεχνιούνταν. Η συμφωνία με την ιδιωτική κατασκευαστική εταιρεία ήταν σαφής.

Ομως κάτι στράβωσε κατά την πρώτη τυπική επίσκεψη της ΕΠΕ. Ενας επιθεωρητής της εντόπισε ρωγμές στο τσιμέντο, και ένα άλλο μέλος καθυστέρησε κατά την έξοδο. Ο επικεφαλής της Επιτροπής προσπάθησε να βρει την άκρη τηλεφωνικά, όμως είχε να διαχειριστεί κι άλλες υποθέσεις σοβαρής μόλυνσης κοντά σε κατοικημένες περιοχές, που μάλιστα είχαν αναφερθεί στον Τύπο… Οι κανόνες της μυστικότητας δεν άφηναν περιθώρια ευρύτερης κινητοποίησης. Τελικά η λύση θα έρθει από το κυβερνητικό στρατηγείο. Ο υπεύθυνος της κατασκευαστικής θα απολυθεί «διότι έκανε ένα λάθος».

Την επομένη θα σκοτωθεί σε αυτοκινητικό δυστύχημα. Το χαμένο μέλος της ΕΠΕ δεν θα επιστρέψει στο σπίτι του και θα δηλωθεί «εξαφανισμένο», αφού τα ίχνη του έχουν σφραγιστεί. Η γυναίκα του θα οδηγηθεί σε ίδρυμα κοινωνικής επανένταξης ως αλκοολική. Η κατασκευαστική εταιρεία διαβεβαιώνει πως θα διορθώσει τις κακοτεχνίες, αλλά δεν θα το κάνει. Αλλωστε οι μετρήσεις της ραδιενέργειας γύρω από το στάδιο είναι στο όριο του επιτρεπτού... Ο επιθεωρητής είναι αλαφιασμένος και οδηγεί επικίνδυνα. Το αυτοκίνητό του ντεραπάρει.

Τελικά, η Επιτροπή Πυρηνικού Ελέγχου θα κάνει θετική αναφορά για το έργο, στην προϊστάμενη πολιτική αρχή. Ο επικεφαλής της δικαιολογεί τον εαυτό του: «Ψέματα, ψέματα, ψέματα! Ολοι λένε ψέματα». Αλλά τα δικά του, είναι αθώα: «απλώς διαστρεβλωμένα στοιχεία». Αρκεί να μη βρεθεί «κάποιος υπερβολικά δραστήριος ή ανόητος» και «δημιουργήσει ζήτημα». Διότι τότε θα κινδυνέψει να χάσει τη δουλειά του, και θα τον ξαναπιάσει αυτός ο πόνος από το έλκος…

Σε όλες τις ιστορίες αυτής της συλλογής, η δημιουργός του κυνικού Τομ Ρίπλεϊ εστιάζει στον αμοραλισμό των κυρίαρχων εξουσιών οι οποίες, όπως και ο πρωταγωνιστής της, έχουν το ταλέντο να εγκληματούν και να μένουν ατιμώρητες. Δεν πρόκειται όμως εδώ για ψυχολογικά θρίλερ όπως αυτά που την έκαναν διάσημη. Πρόκειται για μίνι πολιτικο-κοινωνικά θρίλερ των 25-45 σελίδων, που παρουσιάζονται από την οπτική γωνία των ισχυρών, με μια ψυχρότητα σαν λεπίδι, με σκηνές σπλάτερ που σοκάρουν τον αναγνώστη, και με μια κατεδαφιστική ειρωνεία.

Με αυτόν τον αριστοτεχνικό τρόπο, η Χάισμιθ ξεμπροστιάζει τη συγκάλυψη ή περιφρόνηση των κοινωνικών προβλημάτων και τη λογική των λύσεων με παράπλευρες απώλειες, που χαρακτηρίζει τις πολιτικές επιλογές του «πολιτισμένου κόσμου».

Και εδώ είναι ακριβώς που οι Ιστορίες φυσικών και αφύσικων καταστροφών συναντιούνται με την ελληνική πραγματικότητα. Η Πατρίσια Χάισμιθ ήταν 66 ετών όταν το 1987 εξέδωσε αυτό το βιβλίο για να ασκήσει κριτική κυρίως προς τις ΗΠΑ. Ομως οι Ιστορίες της είναι εξίσου φρέσκες σήμερα. Και μπορούν να διαβαστούν μεταφορικά, ως αιχμηρή κριτική προς δύο κατευθύνσεις: προς το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την αδιαφορία τους σχετικά με την ανθρωπιστική κρίση στην Ελλάδα, και προς τις κυβερνήσεις που τους άνοιξαν την πόρτα, για την παραπλάνηση της ελληνικής κοινωνίας.

Η φτώχεια ντροπιάζει τους πλουσιότερους

Το βιβλίο της Χάισμιθ ξεβολεύει τον αναγνώστη. Τον τσιτώνει η υπόγεια ενέργεια των ιστοριών της, οι οποίες ξεκινούν από πραγματικά περιστατικά και παραπέμπουν σε ζητήματα ακόμα ανοιχτά. Χαρακτηριστικά, τα ιατρικά πειράματα για την καταπολέμηση του καρκίνου και οι ιοί που ξεφεύγουν από τα εργαστήρια («Το μυστηριώδες νεκροταφείο»), όπως και τα παιχνίδια «ανθρωπιστικής βοήθειας» και εξοπλισμών, ανάμεσα σε δυτικά κράτη και σε αντιμαχόμενα στρατόπεδα στη Μέση Ανατολή («Ο πρόεδρος Μπακ Τζόουνς ανασυντάσσεται»). Επίσης, τα αποτυχημένα σχέδια ανοικοδόμησης των αφρικανικών κρατών στην μεταποικιακή περίοδο, που κατέληξαν σε λουτρά αίματος («Ναμπουτί: θερμή υποδοχή σε μια επιτροπή του ΟΗΕ»). Και βέβαια η ανάδυση και η εδραίωση του κοινωνικού και οικονομικού δαρβινισμού (στο τολμηρό «Χωρίς ορατό τέλος» και στο «Γλυκιά ελευθερία! Και ένα πικ-νικ στο γρασίδι του Λευκού Οίκου»).

Η μοναδική ιστορία που αφήνει να διαφανεί μια αχτίδα φωτός είναι ο «Πάπας της κόκκινης παντόφλας». Θέματά της, ο αυταρχισμός και ο λαϊκισμός, η εξουσία και η επανάσταση, οι μάρτυρες και οι μεταρρυθμίσεις που διορθώνουν τα λάθη του παρελθόντος. Ολα αρχίζουν όταν ο Πάπας Σίξτος αλλάζει πολιτική γλώσσα, και περιοδεύει στη Λατινική Αμερική αναγνωρίζοντας πως «Η φτώχεια είναι ντροπή, όχι για εσάς αλλά για τους πλουσιότερους από εσάς». Η «ταλαντούχα μις Χάισμιθ» εμπνέεται εδώ από το κίνημα της θεολογίας της απελευθέρωσης, και θυμίζει στον αναγνώστη την ακραία βία με την οποία απαντά το σύστημα (αυταρχικές κυβερνήσεις, οικονομικά συμφέροντα, εκκλησιαστικό ιερατείο, αφεντικά και παρακράτος) στις λαϊκές εξεγέρσεις. Ωστόσο, καταλήγει, οι κοινωνικές αλλαγές προχωρούν. Εστω σιωπηλά και ανεπίσημα. Διότι τα μηνύματα δικαιοσύνης, ισότητας και ελευθερίας επηρεάζουν τις συνειδήσεις. Εστω και ως μόδα.

Η κατασκευή του εχθρού

Το πιο ποιητικό και μελαγχολικό διήγημα της συλλογής είναι το «Μόμπυ Ντικ ΙΙ». Εδώ η Χάισμιθ παίρνει τη σκυτάλη από τον Μέλβιλ (που επίσης ξεβόλευε το κοινό) και μιλά από την πλευρά μιας γιγάντιας φάλαινας, η οποία ενώ στην αρχή προσπαθεί να αποφύγει τους φαλαινοθήρες, αναγκάζεται στη συνέχεια να τους επιτεθεί αμυνόμενη, ώσπου τελικά, μπροστά στη φονική επιμονή τους, εγκαταλείπει τον αγώνα. Πρόκειται για έναν ύμνο στο μοναχικό κήτος που κολυμπά σε έναν ωκεανό κατηγοριών. Αλλά πρόκειται και για μια καταγγελία της κατασκευής του εχθρού, που είναι η προσφιλής στρατηγική των ισχυρών.

Αντίστοιχο είναι το σχόλιο και στο «“Νοίκιασε μια μήτρα” εναντίον της Κραταιάς Δεξιάς», όπου αποδιοπομπαίες είναι οι παρένθετες μητέρες. Εκείνες που βοηθούν στο να γεννηθούν καινούργιες ζωές, κι όμως στιγματίζονται ως «φιλοχρήματες τσούλες».

Ο Ανθρωπος, μας λέει έμμεσα η Χάισμιθ, είναι το πιο επικίνδυνο ζώο του πλανήτη, και ο χειρότερος εχθρός του ανθρώπου.