Υπάρχει μια ποιητική εικόνα που στοιχειώνει το πρώτο μυθιστόρημα της Κάλλιας Παπαδάκη. Είναι η εικόνα της χιονονιφάδας με τους αριστουργηματικούς σχηματισμούς της σε άπειρες παραλλαγές. Κι όμως, όταν αυτή η νιφάδα λιώνει, χάνεται για πάντα η μοναδική ομορφιά της, και δεν αφήνει πίσω της κανένα ίχνος. Ετσι χάνεται και το προσωπικό αποτύπωμα που φιλοδοξούν να αφήσουν οι άνθρωποι, όταν τα όνειρά τους ματαιώνονται από τον ρου των γεγονότων, πριν προλάβουν να γίνουν συλλογικές προοπτικές. Το παράξενο –αλλά και μαγικό– είναι πως υπάρχει μια κοινή ονομασία για τους σχηματισμούς που παίρνουν οι κρύσταλλοι του χιονιού και για τις συνάψεις των νευρώνων του εγκεφάλου που, ανάλογα με το εάν είναι ενεργοί, κρατούν ή όχι τις μνήμες μας: λέγονται «δενδρίτες».
Αυτή την ανοίκεια λέξη διάλεξε για τίτλο του βιβλίου της η Παπαδάκη, κι αυτή είναι η καλύτερη εισαγωγή στο θέμα της. Διότι στους Δενδρίτες (εκδ. Πόλις) μάς μιλά για τα όνειρα που απαξιώνονται, για τις ψευδαισθήσεις που διαλύονται, για τα σχέδια που καταρρέουν και για τις χαμένες γενιές και τις χαμένες μνήμες σε εποχές αβεβαιότητας, όπως είναι η σημερινή.
Η 37χρονη σήμερα συγγραφέας μετατοπίζει ιδιοφυώς τον φακό της προς τις ΗΠΑ του Κραχ ή της πετρελαϊκής κρίσης και πηγαινοέρχεται στον χρόνο από το 1919 ώς το 1982, παρακολουθώντας το Κάμντεν: μια κωμόπολη του Νιου Τζέρσεϊ, κοντά στη Νέα Υόρκη, όπου όλα έδειχναν ότι θα γινόταν το θαύμα. Οι πρωταγωνιστές της, οικονομικοί μετανάστες πρώτης, δεύτερης και τρίτης γενιάς, με ελληνικές ή ιταλικές ρίζες, προσπαθούν να παραμερίσουν το παρελθόν και τις μνήμες τους και να επινοήσουν από την αρχή τον εαυτό τους για να ζήσουν το «αμερικανικό όνειρο» της επιτυχίας. Ομως δεν τα καταφέρνουν. Κι ωστόσο, παρότι γίνονται ρετάλια, δεν νιώθουν ηττημένοι. Αναζητούν τη δεύτερη, τρίτη, τέταρτη ευκαιρία, όσο αντέχουν. Κάποιοι, μάλιστα, σκέφτονται να επιστρέψουν στην Ελλάδα που άφησαν οι πατεράδες τους, για να κυνηγήσουν ένα διαφορετικό όνειρο: το όνειρο της «Αλλαγής», που ο αναγνώστης γνωρίζει πώς εξελίχθηκε κι αυτό…
«Η ζωή μας δεν είναι παρά το ξεθωριασμένο αντιφέγγισμα μιας μη αναστρέψιμης διαδικασίας», λέει το μελαγχολικό μότο του μυθιστορήματος, δανεισμένο από τον Ζέμπαλντ. Ωστόσο η Παπαδάκη, που ανήκει στη γενιά του Αλέξη Τσίπρα, δηλώνει αισιόδοξος άνθρωπος. Το ιδεολογικά ενδιαφέρον στους Δενδρίτες είναι ότι εξερευνά τη φθορά των ανθρώπινων σχέσεων σε συνάρτηση με τη φθορά της πόλης που τις ορίζει, τις προσωπικές αποτυχίες σε συνάρτηση με τα παιχνίδια της Ιστορίας και της Οικονομίας, τα όνειρα των νεότερων γενεών σε συνάρτηση με τις συνθήκες που τα (ανα)διαμορφώνουν. Και έτσι καταξιώνει την αέναη διαδικασία της καινούργιας αρχής. Ολα αυτά, χωρίς να χάνει ούτε στιγμή τον δρόμο της καλοδουλεμένης λογοτεχνίας.
Η λαχτάρα των πρωταγωνιστών της μεταδίδεται μέσα από προτάσεις που τρέχουν χωρίς ανάσα· οι πιο σκληρές σκηνές χωνεύονται σε υπερβατικές εικόνες· η γλώσσα της κρατά τους χυμούς της γλώσσας των «ξένων»· ο αναστοχασμός της εκφράζεται ποιητικά. Και ο αναγνώστης, παρακολουθώντας φέτες ζωής στο Κάμντεν, αισθάνεται πως βλέπει το φιλμ της υπαρξιακής ανησυχίας στην Ελλάδα της κρίσης.
Ο Ουίτμαν και τα ταξικά όνειρα
«Τα οικονομικά δεν είναι μαθηματικά. Είναι κοινωνική επιστήμη. Δεν μπορούν να προβλέψουν τα πράγματα, όμως, συνήθως, μπορούν να τα ερμηνεύσουν», μου έλεγε η Κάλλια Παπαδάκη. Εκείνη τα σπούδασε επτά χρόνια στις ΗΠΑ, μαζί με τα χρηματοοικονομικά, και ενώ έκανε στροφή στην πεζογραφία και στο σενάριο, εξακολουθεί να τα παρακολουθεί. Ετσι καταλαβαίνει σε βάθος το παράδειγμα του Κάμντεν... Κι ας μην έχει πατήσει το πόδι της εκεί! Η έρευνά της σε αρχεία, ιστορικά έργα, χρονικά της μικρής ελληνικής κοινότητας κ.ο.κ. κράτησε έναν χρόνο, αλλά το κλειδί ήταν η συγγραφική της διαίσθηση. Γι’ αυτό έχει σημασία το ότι συχνά, αντιστικτικά προς τη δράση, παραπέμπει σε ένα δοξασμένο τέκνο του: τον ποιητή Ουόλτ Ουίτμαν (1819-1892), εκφραστή της πίστης στη Δημοκρατία, της πίστης στην πρόοδο που θα φέρει η βιομηχανική εποχή, της πίστης στην πρωτοπορία.
Πράγματι το Κάμντεν υπήρξε ένα ανεκτικό χωνευτήρι μεταναστών, που άκμαζε από τις αρχές του 20ού αιώνα χάρη στις βιομηχανίες της σούπας Κάμπελ και της δισκογραφίας RCA-Victor (με το σήμα His master’s voice), αλλά και χάρη στη Ναυπηγική της Νέας Υόρκης και… στον Πόλεμο. Οι μετανάστες ονειρεύτηκαν πως θα γινόταν το δεύτερο Μπρούκλιν. Σήμερα όμως, το 40% των κατοίκων του ζει κάτω από τα όρια της φτώχειας.
Η εξήγηση είναι σύνθετη. Η γέφυρα Μπέντζαμιν Φράνκλιν που συνέδεσε (1926) το Νιου Τζέρσεϊ με την πολυάνθρωπη Φιλαδέλφεια, αντί να φέρει την ανάπτυξη, προκάλεσε την απομόνωση του Κάμντεν. Η Υφεση που ακολούθησε το Κραχ, και αργότερα η άνοδος της τιμής του πετρελαίου, άνοιξαν ακόμα περισσότερο την πληγή. Οι βιομηχανίες μετεγκαταστάθηκαν στις Δυτικές Πολιτείες, η ανεργία εκτινάχθηκε, η φτώχεια, οι ανισότητες, η εγκληματικότητα εξαπλώθηκαν και το εμπόριο ναρκωτικών αντικατέστησε το λαθρεμπόριο του αλκοόλ. Οι νοικοκυραίοι μετανάστες μετακινήθηκαν στα προάστια, αφήνοντας το δεύτερο κύμα –των Πορτορικανών και των Αφροαμερικανών– στις εξαθλιωμένες παλιές γειτονιές. Η κληρονομιά των Βρετανών αποικιοκρατών εκδηλώθηκε με τον ρατσισμό της Κου Κλουξ Κλαν και εκεί έδεσαν ο φόβος του «εχθρού», Καθολικού, Εβραίου, Κόκκινου, σεξουαλικά διαφορετικού κ.ο.κ., καθώς και η πολιτική διαφθορά των φιλόδοξων δημάρχων. «Το αμερικανικό όνειρο είναι βαθύτατα ταξικό», λέει η Παπαδάκη, «κι όλα τ’ άλλα είναι εξιδανικεύσεις».
Οι ήρωες της Παπαδάκη
Η Κάλλια Παπαδάκη δεν έγραψε ένα μυθιστόρημα για την κρίση. Εγραψε ένα μυθιστόρημα για την ανθρώπινη κατάσταση μετά τις κρίσεις. Ενα μυθιστόρημα για τα υλικά από τα οποία είναι φτιαγμένες οι αντοχές των ανθρώπων.
Οι μετανάστες της ξεπηδούν από τις σελίδες ολοζώντανοι. Είναι ο Αντώνης που έφτασε στη Νέα Υόρκη με το «Πατρίς», συνεργάστηκε με έναν Ιταλό πουλώντας παράνομα σπιτική γκράπα και κατέληξε ν’ ανοίξει τσαγκαράδικο και να ερωτευτεί την αλκοολική Ραλλού. Είναι ο Τόνι, ο γενναιόδωρος πεθαμενατζής και μικροαπατεώνας που ονειρεύεται να βγει στον πολιτικό στίβο και κάνει ανίερες συμμαχίες με τη μαφία. Είναι ο αισιόδοξος Μπέιζελ που κάνει οικογένεια με τη Σούζαν και την κόρη της, κι ανοίγουν ένα ντάινερ με λαχταριστό «τζάιρος», όμως όταν έρχονται τα δύσκολα παρατάει τους πάντες. Είναι τα δεκατριάχρονα κορίτσια που δεν δικαιούνται δικά τους όνειρα: η τζαναμπέτισσα Αμερικανίδα Λητώ και η ορφανή Πορτορικανή Μίνι, με τον παραβατικό αδελφό, που θα μείνει μοναχή όταν διαλυθεί η οικογένεια της Λητώς.
Η συγγραφέας εξερευνά πώς αντιμετωπίζουν τις ρωγμές που φανερώνονται στις ζωές τους όταν ένα ξένο στοιχείο διαταράσσει την όποια τάξη. Πότε δειλιάζουν, πότε κάνουν την υπέρβασή τους, πότε καταχωνιάζεται και πότε ξυπνά η ανεκτικότητά τους. Πότε αρχίζουν να σκέφτονται διαφορετικά. Πότε σταματούν να συμπάσχουν και να συμμετέχουν. Πότε τα σπάνε με τον τόπο που έθρεψε τις ψευδαισθήσεις τους. Πώς διαχειρίζονται εντέλει τα όνειρά τους, ανανεώνοντάς τα.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας