«Τα βιβλία του Γιάνη Βαρουφάκη στα αγγλικά διαβάζονται ως ένα “μυθιστόρημα της ελληνικής κρίσης”. Μπορεί να μη συμπυκνώνουν το φαινόμενο καθαυτό σε όλες τις πτυχές του, αλλά ο ίδιος στα μάτια της διεθνούς κοινής γνώμης συμπυκνώνει την έννοια του “εναλλακτικού”, και γι’ αυτό το όνομά του βρίσκεται στη λίστα των μπεστ σέλερ που δημοσιεύει ο “Γκάρντιαν”. Λειτουργεί όπως ο λογοτεχνικός Βασίλης ο Αρβανίτης, ένα είδος Ζορμπά στην τουρκοκρατούμενη Λέσβο, που όμως είχε και κάτι το παραβατικό. Η συγκεκριμένη νουβέλα του Μυριβήλη εκδόθηκε στη διάρκεια της Κατοχής, το 1943, μεταφράστηκε στις μεγάλες γλώσσες και διδάχθηκε στα ξένα πανεπιστήμια».
Το καινούργιο του βιβλίο, Greece in Crisis: The Cultural Politics of Austerity (εκδ. Tauris), είναι η πρώτη συστηματική χαρτογράφηση των άμεσων και έμμεσων επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης στην ελληνική κουλτούρα και ταυτότητα. Καρπός μιας συλλογικής επιστημονικής έρευνας την οποία εμψύχωσε κατά την περίοδο 2014-2016, είναι μια συγκριτική προσέγγιση των πολιτισμικών πολιτικών και αναπαραστάσεων στα χρόνια της λιτότητας στην Ελλάδα, με παραδείγματα από τα πεδία της πολιτικής, των διεθνών σχέσεων, της Ιστορίας, των ΜΜΕ, της αρχαιολογίας, της λογοτεχνίας, του θεάτρου, των εικαστικών καθώς και όλων των άλλων μορφών καλλιτεχνικής έκφρασης και δραστηριότητας. Ο ίδιος υπογράφει την αναλυτική Εισαγωγή και το εκτενές δοκίμιο «Αφηγήματα για την ελληνική κρίση και πολιτικές για το παρελθόν».
Με τούτη την αφορμή ο Δ. Τζιόβας εξηγεί στην «Εφ.Συν.» ότι σήμερα «στη διεθνή αγορά (αλλά και στον ακαδημαϊκό χώρο) ζούμε την εποχή της “world literature” και δεν μετράνε τόσο οι “εθνικές λογοτεχνίες” όσο οι ατομικές περιπτώσεις, τα βιβλία ή οι συγγραφείς που εκπροσωπούν όχι πλέον κάτι το “εξωτικό” αλλά κάτι το “διαφορετικό”». Ωστόσο, παρότι από το 2010 αναδύεται μια άνιση αλλά ενδιαφέρουσα ελληνική «πεζογραφία της κρίσης», πολύ λίγοι τίτλοι έχουν περάσει τα ελληνικά σύνορα και τα φώτα στρέφονται κυρίως προς την εικόνα, προς τις «παράξενες» ταινίες και τα γκράφιτι, που σχολιάζουν με μεγαλύτερη αμεσότητα το πνεύμα της εποχής.
Η Ελλάδα έχει τραβήξει την παγκόσμια προσοχή τόσο ως σύμβολο αντίστασης στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές όσο και ως ευρωπαϊκό παράδειγμα προς αποφυγήν, όμως το Greece in Crisis δεν εστιάζει εκεί που εστιάζουν οι οικονομικές αναλύσεις. Εξερευνά πώς η δυσφορία με τη λιτότητα μεταφράζεται σε τέχνη αλλά επηρεάζει και τις νοοτροπίες προς την ξενοφοβία, τον αμυντικό εθνικισμό, την αγανάκτηση, την αγωνιστικότητα...
Διαβάζει τον Σωτήρη Δημητρίου ή τον Μάρκαρη και την Τριλογία της κρίσης, βλέπει τον «Κυνόδοντα», επισκέπτεται την documenta 14, αλλά παρακολουθεί παράλληλα πώς ο αντίκτυπος της κρίσης σε διάφορα πεδία (π.χ. στο brain drain) αντανακλάται στην ίδια την εικόνα της χώρας. Καταγράφει την κριτική προς την Ε.Ε., τον αντι-γερμανισμό, τις υβριδικές προσεγγίσεις της πολιτισμικής κληρονομιάς, αλλά συλλαμβάνει και τη διαλεκτική παρόντος-παρελθόντος μέσα από την οποία ανασημασιοδοτείται το παρελθόν και επαναπροσδιορίζεται το παρόν.
• Ποια τέχνη είναι κατά τη γνώμη σας το καλύτερο κλειδί για να διαβάσουμε την κρίση στην Ελλάδα; Πόσο σημαντικό είναι το πολιτικό στοιχείο;
«Η κρίση νομίζω αλλάζει και τα δεδομένα της πολιτισμικής έκφρασης. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η street art είναι η ποίηση της κρίσης. Διαθέτει ευρηματικότητα, αμεσότητα και εικονικότητα που προσελκύει ακόμη και ξένους δημοσιογράφους (βλ. «The Economist», 30 Σεπτ. 2017) και μελετητές, συνιστώντας γι' αυτούς την πιο περιεκτική και ζωντανή έκφραση της κρίσης. Η λέξη “βασανίζομαι” στους τοίχους της Αθήνας έχει συζητηθεί σαν ποίημα για την εκφραστική επιγραμματικότητά της και την αμφισημία της.
Ο σύγχρονος ελληνικός κινηματογράφος διαβάστηκε και αυτός ως πολιτική αλληγορία και ως αμφισβήτηση της κλειστοφοβικής ελληνικής κοινωνίας και οικογένειας. Το δίλημμα εντέλει μιας πολιτικοποιημένης τέχνης της κρίσης είναι αν θα περιοριστεί στο να αποτυπώσει το δράμα της ή θα πάρει θέση στις ερμηνευτικές προσεγγίσεις της κρίσης ως ελληνικού προβλήματος (με τις εγχώριες ιστορικές του αιτίες), όπως υποστηρίζουν διανοούμενοι και αναλυτές που κοιτάζουν προς τα δεξιά, ή ως γενικότερου ευρωπαϊκού προβλήματος (με τις ρίζες του στην κρίση του καπιταλισμού και της ευρωζώνης) όπως υποστήριξε από την αρχή η Αριστερά.
»Η κρίση θέτει δηλαδή νέες προκλήσεις και μας κάνει να ξανασκεφτούμε αν η λογοτεχνία παρεμβαίνει πολιτικά ή καταγράφει τον κοινωνικό παλμό. Ας μην ξεχνούμε όμως ότι η ελληνική λογοτεχνία δεν τα κατάφερνε πάντα στο να αποδώσει τις βαθύτερες κοινωνικές αλλαγές και τις ιδεολογικές μετατοπίσεις».
• Πώς μπορεί να σπάσει η απομόνωση της ελληνικής λογοτεχνίας;
«Η ελληνική λογοτεχνία είναι μια περιφερειακή λογοτεχνία και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι εκτός των τειχών την αντιμετωπίζουν μέσα από στερεότυπα. Στον μοιραίο ανταγωνισμό με τις main stream λογοτεχνίες, τα ελληνικά κείμενα δεν είναι χειρότερα, όμως για να ακουστούν χρειάζεται πιστεύω να λειτουργούν ως εθνικές μεταφορές. Διότι ως εθνικές μεταφορές είχαν την επιτυχία που γνωρίζουμε ο Ζορμπάς του Καζαντζάκη και το Τρίτο στεφάνι του Ταχτσή.
Ετσι διαβάστηκαν και ο Κολομβιανός Γκαρσία Μάρκες, ο Τούρκος Παμούκ, η Ινδή Αρουντάτι Ρόι κ.ά. Αλλά και μετά το 2010, τα διηγήματα του Χρήστου Οικονόμου. Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου Γέιλ η Ορθοκωστά του Βαλτινού, μυθιστόρημα του 1994 για τον Εμφύλιο. Ομως δύσκολα θα προκαλέσει θόρυβο, αφού δεν είναι μεταφορά.
»Με την κρίση συμβαίνει το εξής: οι παλαιότερες γενιές συγγραφέων στρέφουν το βλέμμα στο παρελθόν και στα “εθνικά τραύματα” (1922, Εμφύλιος, 1967) για να βρουν τι πήγε στραβά και καλλιεργούν μια λογοτεχνία που συνδυάζει τον αναστοχασμό με την αυτοκριτική, οπότε είναι μάλλον εσωστρεφείς.
Οι νεότεροι, που είναι πολύ διαβασμένοι και υποψιασμένοι, εξερευνούν τα προβλήματα του παρόντος και μπορούν να πετύχουν την εξωστρέφεια, όμως μέχρι τώρα δεν έχουν προτείνει εθνικές μεταφορές. Το αστυνομικό μυθιστόρημα, που γνωρίζει σήμερα άνθηση, συνδυάζει μεν την αναζήτηση των αιτίων με έναν ιδιότυπο κοινωνικό ρεαλισμό, αλλά η επανεκτίμησή του στην Ελλάδα συντονίζεται και με τις διεθνείς τάσεις. Το “ελληνικό μυθιστόρημα της κρίσης” παραμένει λοιπόν ανοιχτό στοίχημα».
• Μπορούν άραγε να συγκριθούν οι επιπτώσεις της σημερινής κρίσης στα πολιτισμικά πράγματα με τις επιπτώσεις ενός πολέμου;
«Η ιστορική μελέτη της τέχνης και της λογοτεχνίας στην Ελλάδα γινόταν πάντα είτε με γενεαλογικά είτε με ιστορικά ορόσημα. Επομένως προβλέπω ότι η κρίση θα εξελιχθεί σε κριτικό ορόσημο και σε ένα πρίσμα ανάγνωσης των πολιτισμικών εξελίξεων, όπως οι πόλεμοι και η μεταπολίτευση.
»Κρίση και πόλεμος θέτουν το θέμα τού ποιος είναι ο ρόλος της κουλτούρας σε δύσκολες εποχές. Στην περίοδο της δικτατορίας οι συγγραφείς είχαν επιλέξει τη σιωπή ως τρόπο αντίστασης, όμως σε περιόδους οικονομικής κρίσης η κουλτούρα προβάλλει έναν εναλλακτικό λόγο και θέτει υπό έλεγχο τη λογική των οικονομικών θεσμών. Η αναζήτηση αυτού του εναλλακτικού λόγου αντιστρατεύεται τον εφησυχασμό και προκαλεί εκφραστικό και δημιουργικό πληθωρισμό αλλά και διάθεση διαφυγής μέσω της τέχνης. Για τούτο νομίζω ότι σε εποχές κρίσης και καταπίεσης η τέχνη ανθεί».
Αρχαίο παρελθόν και νεοαποικιακή διάθεση
Η κρίση κατέστησε το παρελθόν «πιο δημόσιο, πιο αμφιλεγόμενο και πιο σχετικό», γράφει ο Τζιόβας, που παρατηρεί εκτός των τειχών την καθόλου αθώα τάση για σύγκριση των Νεοελλήνων με τους αρχαίους Ελληνες, καθώς και την ανάδυση της διάκρισης μεταξύ «Ελλάδας» και «Ελληνισμού».
• Ισχύει λοιπόν το ότι η κρίση πυροδότησε μια ιδεολογική χρήση του παρελθόντος;
«Εγώ προσπάθησα να αναδείξω τις διαφορετικές χρήσεις του παρελθόντος, ιδιαίτερα της αρχαιότητας, στο πλαίσιο της κρίσης και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Από την εθνικιστική έμφαση της Χρυσής Αυγής στη Σπάρτη και τη ρατσιστική πρακτική της κρυπτείας έως την αποκαθήλωση του “μύθου” του Πολυτεχνείου με το γκράφιτι που κάλυψε τους τοίχους του τον Μάρτιο του 2015.
»Με προβλημάτισε επίσης το πώς “διαβάστηκε" η κρίση με αναφορές στο παρελθόν (από την αρχαία Σεισάχθεια μέχρι την πείνα της Κατοχής και τη δικτατορία). Ποιος είναι ο ρόλος του πολιτισμικού κεφαλαίου ή του πολιτισμικού χρέους στην περίοδο της κρίσης και κατά πόσο η διαλεκτική παρόντος-παρελθόντος οδηγεί στη θυματοποίηση, την περιχαράκωση και τον ευρωσκεπτικισμό.
»Το κυριότερο όμως είναι ότι όλη η ξένη εικονολογία της κρίσης βασίστηκε στην αρχαιότητα, θέλοντας με νεοαποικιακή διάθεση να προβάλει το πώς οι Νεοέλληνες δεν δικαιούνται το αρχαίο παρελθόν τους αφού δεν μπορούν να διαχειριστούν το παρόν τους».
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας