Πρωτοπορίες και ξερό ψωμί

Υπάρχει ή όχι πρωτοπορία στον σημερινό κόσμο; Εμπνέει άραγε καινούργιες ιδέες η σύγχρονη τέχνη; Είναι επικίνδυνη; Ποια είναι η σχέση της με την ιστορική μνήμη; Μπορεί να συγκριθεί με την τέχνη των αρχαίων Ελλήνων ή της Αναγέννησης; Μπορεί να στοχαστεί το μέλλον; Μπορούμε να αλλάξουμε την πραγματικότητα με τη σύγχρονη τέχνη; Σε έναν κόσμο σε κρίση, είναι πολυτέλεια οι καλλιτέχνες; Στην εποχή μας ποιος εντέλει δικαιούται τον χαρακτηρισμό του πρωτοποριακού καλλιτέχνη;

«Οσο πιο πρωτοποριακός είναι ένας δημιουργός, τόσο λιγότερο πρέπει να επιτρέπει να του αποδίδεται αυτός ο χαρακτηρισμός, και τόσο περισσότερο πρέπει να προσέχει να μην τον εγκλωβίσουν σε ένα τέτοιο κλισέ». Αυτό πιστεύει, κι αυτό έχει γλιτώσει, ο Ενρίκε Βίλα-Μάτας, η πιο σημαντική ίσως λογοτεχνική φυσιογνωμία στη σύγχρονη Ισπανία.

Ο Καταλανός συγγραφέας προσκλήθηκε ως «ένας από τους ελάχιστους πρωτοπόρους», να πάρει μέρος το 2012 στη διεθνή έκθεση documenta 13. Και παρότι η συμμετοχή του ως ζωντανού καλλιτεχνικού έργου εν προόδω εξελίχθηκε σε φιάσκο, εκείνος μετασχημάτισε την εμπειρία του σε ένα από τα πλέον πνευματώδη και ερεθιστικά βιβλία για τη σύγχρονη τέχνη και τη διαλεκτική των καλλιτεχνών με την εποχή της κρίσης «σε μια Ευρώπη που είναι ήδη ένα τραγικό σύνολο από λείψανα και δεν θα καταφέρει ποτέ πια να νιώσει ωραία και φυσικά μέσα στον κόσμο».

Στο απολαυστικό «μυθιστορηματικό ρεπορτάζ» του με τίτλο Στο Κάσελ δεν υπάρχει λογική (μτφρ. Νάννα Παπανικολάου, εκδ. Ικαρος), δεν μιλά για αυτά καθαυτά τα έργα που ξεχώρισε (των Ουίλιαμ Κέντριτζ, Τίνο Σεγκάλ, Πιερ Ουίγκ, Τζάνετ Κάρντιφ, Ράιαν Γκάντερ, Πέδρο Ρέγες, Χαβιέρ Τέγες ), αλλά για την αίσθηση που του προκάλεσαν. Ούτε εστιάζει στο ίδιο το καλλιτεχνικό γεγονός της documenta 13, αλλά στις προσεγγίσεις που ενέπνευσε ή πρότεινε, προκειμένου να καταδείξει τη δύσκολη ανθρώπινη κατάσταση στην πολυπλοκότητά της -άλλωστε το μότο της ήταν «Κατάρρευση και Ανάνηψη».

Ο Βίλα-Μάτας υιοθετεί, με άλλα λόγια, την άποψη του ποιητή-κριτικού Στεφάν Μαλαρμέ, του ιμπρεσιονιστή ζωγράφου Εντουάρ Μανέ και των θεμελιωτών της μοντέρνας τέχνης. Διότι σήμερα που «ο πνευματικός πολιτισμός έχει γίνει τρομερά κοινότοπος», βρήκε στο Κάσελ εκείνο το πνεύμα των μέσων του 19ου αιώνα που υποστήριζε ότι αποκλειστικός σκοπός της τέχνης είναι να παράγει ιδέες και να κεντρίζει το ενδιαφέρον των διανοουμένων. Μετά από αυτό, παραμέρισε την εμμονή του με τις ιδιαιτερότητες και τους μύθους του λογοτεχνικού σιναφιού κι άνοιξε ένα παιχνίδι με τις άλλες τέχνες, με τον εαυτό του πρωταγωνιστή μιας θριαμβευτικά ταπεινωτικής οδύσσειας.

Το βιβλίο αυτό του 2014 κυκλοφορεί σε μια στιγμή όπου είναι νωπή στην Ελλάδα η εμπειρία της διπλής documenta 14 με το μότο «Μαθαίνοντας από την Αθήνα» (Αθήνα-Κάσελ 8/4-17/9 2017), η οποία έχει προκαλέσει γκρίνια στη Γερμανία για τις οικονομικές υπερβάσεις της και θυελλώδη πολεμική στα εγχώρια ΜΜΕ και μέσα κοινωνικής δικτύωσης για το καλλιτεχνικό ειδικό βάρος της.

Κι όμως είναι μάλλον το αντι-ηγεμονικό πολιτικό της μήνυμα που πυροδότησε αυτές τις αντιδράσεις, από τις οποίες –με ελάχιστες εξαιρέσεις– εξακολουθεί να διαφεύγει το διακύβευμα της διοργάνωσης. Είναι χαρακτηριστικό π.χ. στο ελληνικό τοπίο πόσο συχνά επανέρχεται η φαντασίωση του νεοσυντηρητικού στρατοπέδου ότι είναι ο θεόσταλτος θεματοφύλακας μιας πολιτιστικής παρακαταθήκης που απειλείται. Ο Καταλανός μάστορας κινείται σε τελείως διαφορετικό μήκος κύματος. Με διαβρωτική ειρωνεία και ακραίο αυτοσαρκασμό (αντι)προτείνει καίρια ερωτήματα και μια συζήτηση διανθισμένη με κωμικά επεισόδια, όπου ξεχωρίζει την ήρα από το στάρι των πρωτοποριών.

Ο Βίλα-Μάτας είναι υποψιασμένος για το ότι «οι πιο οργισμένες και ριζοσπαστικές εικαστικές τέχνες μετατρέπονται συχνά σε διακοσμητικά του κράτους». Ομως προσπαθεί να απαλλαγεί «από το "τικ" των λαμπερών διανοουμένων που έχουν βαλθεί να αποδείξουν ότι η σύγχρονη τέχνη είναι κοιμισμένη». Ο αναγνώστης τον παρακολουθεί βήμα βήμα, αίσθηση αίσθηση και σκέψη σκέψη, από τη στιγμή που τον προ(σ)καλούν οι επιμελήτριες της documenta13 να κάθεται επί μια εβδομάδα στη γωνιά ενός απόκεντρου κινέζικου εστιατορίου του Κάσελ και να γράφει δημόσια, πιάνοντας επαφή με τον όποιο τυχαίο ενδιαφερόμενο.

Δέχεται από περιέργεια, αλλά υπονομεύει διαρκώς αυτή τη διαδικασία, βρίσκοντάς τη χωρίς νόημα. Ωσπου τελικά μεταμορφώνεται σε κάποιον ενθουσιασμένο με όσα βλέπει στην έκθεση. Ξέρει ότι «ο κόσμος πάει κατά διαόλου», όμως πείθεται ότι υπάρχει ακόμα τέχνη ευφυής, σύνθετη, σοφή που πάει τα όριά μας παραπέρα. «Η τέχνη δημιουργεί ζωή, και σε αντίθεση με όσα λένε οι Κασσάνδρες, αυτό το μονοπάτι δεν έχει εξαντληθεί»

Ενρίκε Βίλα-Μάτας: «Το πρόβλημα το έχει η πολιτική»

Από το ξεκίνημα της καριέρας του στα χρόνια της δικτατορίας του Φράνκο, όταν δούλευε σε ένα κινηματογραφικό περιοδικό όπου είχε δημοσιεύσει μια ψεύτικη συνέντευξη με τον Μάρλον Μπράντο, αλλά και αργότερα στη λογοτεχνία του, ο Ενρίκε Βίλα-Μάτας υιοθετούσε μια παραπλανητική συγγραφική τακτική, σαν να προσπαθούσε να μπερδέψει τα καθεστωτικά ραντάρ.

Στα μυθιστορήματα, στα δοκίμια και στα ταξιδιωτικά του κείμενα δεν αναπαράγει την πραγματικότητα, αντίθετα θολώνει τα όρια ανάμεσα στα πραγματικά και στα φανταστικά πρόσωπα ή πράγματα. Χρησιμοποιεί τον πρώτο ενικό αλλά επινοεί ψευδο-αυτοβιογραφίες, παίζει με το θέμα της ταυτότητας και της αυτο-υπονόμευσης και ισοπεδώνει τις βεβαιότητες του αναγνώστη. Οι πρωταγωνιστές του μπλέκονται σε σχέδια που αποτυγχάνουν κι οι αναγνώστες του οδηγούνται να αμφισβητήσουν το σύστημα των αξιών τους.

Είναι χαρακτηριστικό το μυθιστορηματικό «χιτ» του, Μπάρτλεμπυ και Σία, με τους συγγραφείς που σιώπησαν. Επίσης η Δουβλινιάδα, με τον εκδότη που είναι καλεσμένος σε ένα λογοτεχνικό φεστιβάλ αλλά μένει κλεισμένος στο δωμάτιο του ξενοδοχείου του για να γράψει μια θεωρία του μυθιστορήματος, την οποία ολοκληρώνει αλλά πετά το χειρόγραφο στα σκουπίδια (εκδ. Καστανιώτης).

Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στο Κάσελ δεν υπάρχει λογική. Ο συγγρα- φέας-πρωταγωνιστής-αφηγητής που έχει πολλά γνωρίσματα του Βίλα-Μάτας, γελοιοποιείται ως περφόρμερ στο πλαίσιο της documenta 13. Ομως πετυχαίνει να δει τα πράγματα με καινούργια ματιά.

Πρέπει, λέει, «να απαιτούμε από κάθε άνθρωπο που επιδιώκει τις ρήξεις, να κινείται μακριά από το κέντρο του πνευματικού πολιτισμού». Εχουμε ανάγκη από ιδέες και μια διαφορετική ενέργεια και «αν οι καλλιτέχνες είναι διανοούμενοι, μπορούν να αλλάξουν τη ζωή μας». Ο κόσμος δεν έχει πρόβλημα με την κουλτούρα. «Το πρόβλημα το έχει η πολιτική που, όταν δεν υπάρχει χρήμα, τη βλέπει σαν κάτι "επιπλέον". Αυτή η λογική πρέπει να αλλάξει».