Αυτό δεν είναι ένα μανιφέστο

«Ριζοσπαστικές οικουμενικότητες», «συμμετοχική εμπειρία», «παροντική δημοκρατία», «Βουλή των σωμάτων», «άνθρωποι από στάχτη», «μη υπαρκτή ύπαρξη του τρανς σώματος», «Νεγροσύνη», «απο-εκπολιτισμός», «συλλογικό κτήμα», «λέξεις απογυμνωμένες από προθέσεις», «η αθωότητα ως έγκλημα», «επέκταση της δημοκρατίας», «ασκήσεις ελευθερίας»…

Λέξεις, έννοιες, ιδέες, πρακτικές, πολιτικές, κοινωνικά νοήματα, μετασχηματισμοί, στάσεις ζωής, συμβολικές χειρονομίες και προκλήσεις που ξεχειλίζουν από την κύρια έκδοση της φημισμένης διεθνούς έκθεσης σύγχρονης τέχνης documenta14. Αποτυπώνουν το πνεύμα της, συζητούν τη φιλοσοφία της, σχολιάζουν την παρεμβατική της πρόταση και αναδεικνύουν τον ρόλο που μπορεί να παίξει η πολιτιστική παραγωγή πέρα από τη χρήση της ως αξίας στην αγορά τέχνης και στην πολιτιστική βιομηχανία.

Το Reader της documenta14, με τίτλο που σημαίνει ταυτόχρονα Αναγνωστικό και Αναγνώστης, δεν είναι ένα ενημερωτικό, συνοδευτικό, βιβλίο. Είναι μια κριτική ανθολογία με 20 ερεθιστικά δοκίμια, με ιστορικά τεκμήρια, με ποιήματα, αλληγορικές εικόνες, μαρτυρίες, που αρνούνται όχι μονάχα τον ευρωκεντρισμό αλλά και την ίδια την πολιτισμική υπεροχή της Δύσης, και συνθέτουν μια δυναμική πολιτική δήλωση με υπερεθνικό, αντι-ταυτοτικό, αντι-ηγεμονικό, αντι-αποικιακό, ιδεολογικό στίγμα.

Επιλογή παρακινδυνευμένη από τη στιγμή που η documenta είναι ένας πολιτιστικός θεσμός ο οποίος εξαρτάται από την επιχορήγηση του γερμανικού κράτους και από την πρόσθετη θεσμική, εταιρική και ιδιωτική χρηματοδότηση. Κι όμως το Reader είναι ένα Αναγνωστικό 708 σελίδων που έχει τη θερμοκρασία ενός μανιφέστου, αλλά δεν αυτοπαρουσιάζεται ως τέτοιο.

Ενα βιβλίο για την εποχή μας, με περιεχόμενο ανατρεπτικό και βεληνεκές που ξεπερνά τα όρια αυτής καθαυτής της documenta14 ως εικαστικού γεγονότος. Τα αριστερά κόμματα στην Ευρώπη θα μπορούσαν να βρουν στις σελίδες του πολλούς τρόπους ανανέωσης, εάν το έβαζαν στην ημερήσια ατζέντα των πολιτικών προβληματισμών τους…

Στις σελίδες του συναντάμε κείμενα των Μπένετ, Πρεσιάδο, Νέγκρι, Καριόν, Ντεριντά, αλλά και Ντι Μπουά και Φλομπέρ κ.ά., ενώ δύο από τα περισσότερο ενδιαφέροντα έχουν ελληνική υπογραφή. Είναι της Μαρίας Μπολέτση με τίτλο «Από το υποκείμενο της κρίσης στην κρίση του υποκειμένου», εμπνευσμένο από την κραυγή «βασανίζομαι» στους τοίχους της Αθήνας, και του Γιάννη Χαμηλάκη για την «αρχαιοπολιτική της κρίσης», εμπνευσμένο από την υπόθεση της Αμφίπολης, με τίτλο «Κάποια χρέη δεν μπορούν να εξοφληθούν ποτέ».

Το Reader κυκλοφορεί στα ελληνικά, αγγλικά και γερμανικά και το έχουν επιμεληθεί η Αμερικανίδα ποιήτρια και κριτικός Quinn Latimer, επιμελήτρια εκδόσεων της documenta14, και ο Πολωνός καλλιτεχνικός διευθυντής του όλου εγχειρήματος, Adam Szymczyk, ο οποίος υπογράφει το εισαγωγικό δοκίμιο.

Ενα κείμενο-πυξίδα γραμμένο τον Ιανουάριο του 2017, που δημοσιοποιήθηκε στα ελληνικά εγκαίνια της έκθεσης (6/4/2017), και σήμερα, έπειτα και από τα γερμανικά εγκαίνιά της, δεν έχει διαψευστεί! Η documenta14 αποδείχθηκε ένα από τα πολλά βήματα προς έναν κόσμο στον οποίο θα θέλουμε να ζήσουμε.

«Σε εμάς όλους εναπόκειται να αποφασίσουμε τι θα κάνουμε με τα μέσα που έχουμε στα χέρια μας», καταλήγει ο Σίμτσικ, «και να αρνηθούμε -τώρα- να πληρώσουμε το χρέος που έχει επιβληθεί τόσο στον νου μας όσο και στον τραπεζικό λογαριασμό μας.(…) Η θρυλούμενη "κοινοτοπία του καλού" δεν υπάρχει, και αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να εξεγερθούμε ενάντια στην κοινοτοπία του κακού σήμερα και αύριο».

Συστήματα παραγωγής αλήθειας με διχαστικές επιπτώσεις

«Εγγραφα της αυτοκρατορίας-έγγραφα της απo-αποικιοποίησης». Κάτω από αυτόν τον τίτλο θα βρούμε στο Reader εννέα ιντερμέδια που χαρτογραφούν σε παγκόσμια κλίμακα την ηγεμονική τάξη πραγμάτων και τη διαλεκτική της εξουσίας, όπως αποτυπώθηκαν σε θεσμικά κείμενα από τον 16ο μέχρι και τον 20ό αιώνα.

Τα κείμενα αυτά λειτουργούν υπαινικτικά, υπενθυμίζοντας στον αναγνώστη ότι στον 21ο αιώνα η σημερινή κατάσταση του υπαρκτού νεοφιλελευθερισμού και η φασιστική του σκιά, η οικονομική βία και η σταδιακή καταστροφή των υπολειμμάτων του κράτους πρόνοιας, η κυνική απόρριψη κάθε πολιτικής ιδέας περί συλλογικότητας και η εργαλειοποίηση του φόβου έχουν διχαστικές επιπτώσεις. Νομιμοποιούν το διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ πλουσίων/φτωχών, μορφωμένων/απαίδευτων, λευκών και μη, πολιτών μιας χώρας/απάτριδων, αντρών /γυναικών, ετεροκανονικών και κοινοτήτων LGBTQ…

«Ζούμε μια στιγμή επικίνδυνη, όπου η δημοκρατία πρέπει να επανεφευρεθεί αντί να παραμεριστεί», σημειώνει ο Ανταμ Σίμτσικ. «Υπερβολικά εύκολα και υπερβολικά συχνά η πρόσφατη απάντηση στις αστοχίες της δημοκρατίας είναι μια μορφή απολυταρχισμού υπό τον μανδύα των δημοκρατικών διαδικασιών.

»Ξεκινά από τον έλεγχο των στρατιωτικών και κατασταλτικών μηχανισμών, και στη συνέχεια επεκτείνεται στη διοίκηση, στην εκπαίδευση, στα ΜΜΕ, στην πολιτιστική παραγωγή κ.ο.κ. Το είδαμε να συμβαίνει στη Ρωσία, στην Ουγγαρία, στην Πολωνία και στην Τουρκία. Σύντομα μπορεί να δούμε και τα "μεγάλα ευρωπαϊκά έθνη της Δύσης" να στρέφονται κι αυτά προς τα εκεί…».

Τα αποσπάσματα νόμων στο Reader παραπέμπουν ακριβώς στο ένοχο κυριαρχικό και πατριαρχικό παρελθόν της Δύσης. Οπως ο γαλλικός «Μαύρος Κώδικας» του 1685 για τις υποχρεώσεις των σκλάβων στις γαλλοαμερικανικές νήσους˙ όπως η Συνθήκη Μακί του 1790, για την παραχώρηση ινδιάνικων εδαφών στον βασιλιά της Μ. Βρετανίας˙ η Συνθήκη του Γουαϊτάνγκι που ρύθμιζε το 1840 τη βρετανική κυριαρχία στη Νέα Ζηλανδία˙ ο νόμος του 1876 για την παράδοση στους Αγγλους των ινδιάνικων εκτάσεων του Καναδά, που διευκρίνιζε ότι «με τον όρο "πρόσωπο" νοείται άτομο διάφορο από Ινδιάνο» (!)˙ όπως ο Γενικός Νόμος της Διάσκεψης του Βερολίνου του 1885 για την αντιμετώπιση του δουλεμπόριου στη Δ. Αφρική˙ ο αγγλικός νόμος του 1897 που απαγόρευε στους αυτόχθονες των αποικιών το εμπόριο οπίου˙ το Σχέδιο Μάρσαλ του 1948 για την αμερικανική βοήθεια και τα αμερικανικά συμφέροντα στη μεταπολεμική Ευρώπη˙ αλλά και ο νόμος του 1987 για την προστασία της γλώσσας, του πολιτισμού και της κοινωνίας των Σάμι στη Νορβηγία˙ καθώς και ο Επαναστατικός Νόμος των Γυναικών Ζαπατίστας του 1994 που ορίζει ότι «οι γυναίκες έχουν δικαίωμα να ζουν απαλλαγμένες από τη βία».

Σε διάλογο με αυτά τα ιντερμέδια, η συγκλονιστική μαρτυρία του φιλόσοφου Paul B. Preciado, ακτιβιστή του τρανσφεμινισμού και επιμελητή του Προγράμματος Δημόσιων Δράσεων της documenta14, δίνει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για το επίσης σκοτεινό ευρωπαϊκό παρόν. Ο/η Preciado αφηγείται τη νομική διαδικασία την οποία κίνησε στην Ισπανία για τον επαναπροσδιορισμό της ταυτότητας φύλου του, καταλήγοντας ότι:

«Η αποκαλούμενη προσφυγική "κρίση" ή το υποτιθέμενο τρανς "πρόβλημα" δεν μπορούν να επιλυθούν με την κατασκευή προσφυγικών στρατοπέδων ή κλινικών επαναπροσδιορισμού φύλου. Αυτοί οι νεκροπολιτικοί θεσμοί κατασκευάζουν τους τρανς και τους πρόσφυγες ως αποκλίνουσες περιπτώσεις φύλου και εθνότητας που χρειάζονται κανονικοποίηση και χαλιναγώγηση.

Η πραγματική κρίση έγκειται στα συστήματα παραγωγής αλήθειας, στην ιδιότητα του πολίτη και στις τεχνολογίες της διακυβέρνησης του έθνους-κράτους που συνδέονται εξαρχής άρρηκτα με την επιστημολογία περί βιολογικού φύλου-κοινωνικού φύλου-φυλής».