Η συνείδηση της Αφρικής

«Η σφαίρα ήταν το μέσο για την καθυπόταξη του σώματος και η γλώσσα ήταν το μέσο για την καθυπόταξη του πνεύματος».

Οταν ο συγγραφέας Νγκούγκι γουά Θιόνγκο διατύπωσε αυτό το σχόλιο για τις μεθόδους της αποικιοκρατικής εξουσίας στην Κένυα, η χώρα του δεν είχε πια βρετανική διοίκηση και οι κυβερνήτες της ήσαν Αφρικανοί. Ωστόσο τότε, στα μέσα του ’70, εκείνος θέλησε να καθαρίσει το όνομά του, Τζέιμς Νγκούγκι, από τη βρετανική πατίνα.

Και ενώ η παιδεία του ήταν αγγλοσαξονική και είχε ήδη ξεχωρίσει με τέσσερα αγγλόφωνα μυθιστορήματα, τότε πήρε την τολμηρή απόφαση να μην ξαναγράψει ούτε πεζογραφία ούτε θέατρο στα αγγλικά, αλλά στο εξής να χρησιμοποιεί ως μέσο χειραφέτησης τα γκικούγιου, τη μητρική του γλώσσα, αυτήν της εθνότητας Κικούγιου που ήταν η πολυπληθέστερη στην Κένυα.

Πλησίαζε τα σαράντα, και με αυτήν ακριβώς τη μικρή γλώσσα άγγιξε ένα ευρύτατο κοινό απλών ανθρώπων, ριζοσπαστικοποιήθηκε απέναντι στο νέο κατεστημένο της πατρίδας του, αναγνωρίστηκε διεθνώς ως ένας από τους μεγαλύτερους Αφρικανούς συγγραφείς και έφτασε στο κατώφλι των Νόμπελ.

Η «μαύρη» γλώσσα έγινε το δικό του μέσο για να υπογραμμίσει την αντίθεσή του στο καθεστώς των αφρικανικών ελίτ που «συμμαχούσαν με τα ευρωπαϊκά συμφέροντα και συνέχιζαν το αποικιακό παιχνίδι, καταληστεύοντας τον μόχθο των απλών ανθρώπων».

Στο Πέταλα από αίμα, το τελευταίο μυθιστόρημα που εξέδωσε στα αγγλικά (1977) και που είναι διάστικτο με λέξεις στα σουαχίλι, περιγράφει με εξαιρετικό τρόπο το πώς οι νέες ελίτ δηλητηρίασαν την αφρικανική κοινωνία με το δέλεαρ της ανάπτυξης.

Μ’ αυτό το έργο θα τον γνωρίσουμε στα ελληνικά, καθώς θα κυκλοφορήσει τον Απρίλιο από τον Καστανιώτη (μτφρ. Σταυρούλα Αργυροπούλου). Είναι ένα βιβλίο-κλειδί για τη μεταποικιακή παθογένεια στην Αφρική, όπως ο Θάνατος του Αρτέμιο Κρους, το σπουδαίο μυθιστόρημα του Μεξικανού Κάρλος Φουέντες που είχε προηγηθεί, είναι κλειδί για τη μετεπαναστατική Λατινική Αμερική (Αγρα, μτφρ. Εφη Γιαννοπούλου).

Την ίδια περίοδο, ο Νγκούγκι έγραψε και το πολιτικό θεατρικό έργο Θα παντρευτώ όποτε το θελήσω εγώ, το οποίο σκηνοθέτησε στα γκικούγιου με χωρικούς και εργάτες ως ηθοποιούς.

Η πρωτοφανής επιτυχία του… επιβραβεύτηκε από τον Ντάνιελ αράπ Μόι, αντιπρόεδρο της κυβέρνησης και κατοπινό δεσποτικό πρόεδρο της Κένυας ώς το 2002, ο οποίος απαγόρεψε την παράσταση, αφαίρεσε από τον συγγραφέα το δικαίωμα να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Ναϊρόμπι, τον έστειλε χωρίς δίκη σε φυλακή υψίστης ασφαλείας για έναν χρόνο και, τελικά, το 1982, τον οδήγησε στην αυτοεξορία.

Αυτό το έργο, μαζί με τον Εσταυρωμένο Διάβολο που έγραψε κατά τον εγκλεισμό του, θα σηματοδοτήσουν την γλωσσική του στράτευση στην «απο-αποικιοποίηση του νου».

Στα μάτια της πλειονότητας των Αφρικανών συγγραφέων, αυτή η γλωσσική στροφή ισοδυναμεί με εμπορική αυτοκτονία. Δεν την τόλμησαν ούτε ο Νιγηριανός Γουόλε Σογίνκα –ο πρώτος μαύρος Νομπελίστας Λογοτεχνίας (1986)– ούτε ο σπουδαίος Νιγηριανός συγγραφέας Τσίνουα Ατσέμπε, ούτε οι νεότεροι όπως η Τσιμαμάντα Νγκόζι Αντίτσι, ο Μπράιαν Τσικγουάβα κ.ά., που έμειναν προσκολλημένοι στη «λευκή» γλώσσα με το επιχείρημα ότι έτσι θα διαπερνούσαν τα φυλετικά τείχη και θα αποκτούσαν θέση στη διεθνή αγορά βιβλίου.

Για τον Νγκούγκι γουά Θιόνγκο, αντίθετα, το κρίσιμο ήταν ότι η «λευκή» γλώσσα «έλεγε ψέματα».

Είναι χαρακτηριστικά τα όσα επισημαίνει στα Πέταλα… για τη λεγόμενη «Εξέγερση των Μάου Μάου» (1952-1960) εναντίον των λευκών εποίκων και των βρετανικών αρχών, οι οποίες απάντησαν με απαγχονισμούς, βασανιστήρια και στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Η απίστευτης βαναυσότητας αντίδραση των Εγγλέζων πριν από την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Κένυας το 1963 «είχε τα χαρακτηριστικά γενοκτονίας», σχολίαζε πρόσφατα ο Νγκούγκι. Και σημείωνε στους «Financial Times» (16/11/2016): «Οι Βρετανοί βάφτισαν “Μάου Μάου” –που δεν σημαίνει τίποτα– τον ξεσηκωμό των ριζοσπαστών Κικούγιου, προκειμένου να τονίσουν ότι ήταν ένα ασήμαντο κίνημα.

Επίτηδες αρνούνταν να χρησιμοποιήσουν τον τίτλο “Στρατός της Γης και της Ελευθερίας” (LFA) που έδιναν στον εαυτό τους οι μαχητές, επειδή δεν ήθελαν να αναπαράγουν λεκτικά τους σκοπούς του κινήματος».

Η περιγραφή, η σάτιρα και η υπονόμευση των δρόμων της εξουσίας δεν έπαψε ποτέ να βρίσκεται στο κέντρο της λογοτεχνίας που ο Νγκούγκι έγραψε στα γκικούγιου. Από το 2010 όμως, στα Απομνημονεύματά του (τρεις τόμοι μέχρι σήμερα) χρησιμοποιεί τα αγγλικά. Ωστε να χτυπήσει κατευθείαν τον στόχο της η μαρτυρία του για το κυνήγι της ελευθερίας διά της γραφής.

Η Γουαντζά, ο εμπρησμός και η νεο-αποικιακή παγίδα

Η έκτακτη είδηση έλεγε: «Ενας άντρας θεωρούμενος αγκιτάτορας του εργατικού σωματείου συνελήφθη όταν ένας κορυφαίος βιομήχανος και δύο εξειδικευμένα διοικητικά στελέχη, γνωστά ως οι Αφρικανοί διευθύνοντες σύμβουλοι των διεθνούς φήμης Ζυθοποιείων Theng’eta κάηκαν ζωντανοί χτες τη νύχτα στο Ιλμορογκ, λίγες ώρες αφότου έλαβαν την κατηγορηματική απόφαση να μη δοθούν αυξήσεις στους εργαζόμενους…»

Από αυτό το συμβάν ξεκινούν τα Πέταλα από αίμα και εξελίσσονται σε ένα συναρπαστικό πολιτικοκοινωνικό μυθιστόρημα με αστυνομική πλοκή και υπαρξιακή διάσταση.

Ο Νγκούγκι γουά Θιόνγκο πλάθει καθηλωτικές εικόνες και ολοζώντανους χαρακτήρες που ξεφλουδίζουν ένα ένα τα στρώματα με τις ελπίδες, τους αγώνες, τις διαψεύσεις, τις προδοσίες, την πίστη, τα δάκρυα και το αίμα μιας πολυεθνοτικής κοινωνίας που κέρδισε την ελευθερία αλλά δεν έχει βρει ποια είναι η καινούργια δύναμη που θα κάνει τον σπόρο να βλαστήσει και να ανθίσει.

Το λησμονημένο χωριό Ιλμορογκ, που σε μια δωδεκαετία μεταμορφώνεται σε βιομηχανική πόλη, λειτουργεί ως μικρογραφία της παλιάς και της νέας Κένυας. Είναι το σταυροδρόμι των πρωταγωνιστών του δράματος που, όπως και οι νέοι κυβερνήτες της Αφρικής, προσπαθούν να διαχειριστούν όχι πια τον αποικιακό ζυγό αλλά τις Σειρήνες της ανάπτυξης.

Η υπέροχη Γουαντζά, η γενναιόδωρη πόρνη θύμα και θύτης, ο ηττημένος Δάσκαλος Μουνίρα, ο μικροπωλητής Αμπντούλα με το ηρωικό παρελθόν, ο συνδικαλιστής Καρέγκα με τις άτεγκτες ηθικές αρχές συλλαμβάνονται ως ύποπτοι για τον εμπρησμό.

Αυτοί θα ξεναγήσουν τον αναγνώστη στην πίσω αυλή της μεταποικιακής Μαύρης Αφρικής και στο νέο απαρτχάιντ μεταξύ Αφρικανών. Ο Νγκούγκι κάνει καίριες νύξεις για όλα: αντάρτικα κινήματα, κλονισμένες παραδοσιακές ιεραρχίες, εισαγόμενο ρεαλισμό, εσωτερική μετανάστευση, περιθωριοποίηση αγροτικών πληθυσμών, φτωχοποίηση, διεφθαρμένα μονοκομματικά καθεστώτα, εθνικισμό, βία, νεο-αποικιακό σύστημα με παντοδύναμες τράπεζες και πολυεθνικές εταιρείες, ακρωτηριασμό των ψυχών. Ομως, λέει, «ο αγώνας συνεχίζεται».