Το πνεύμα σε αναζήτηση

Το βιβλίο του Τομά Πικετί «Το κεφάλαιο τον 21ο αιώνα» (μτφρ. Ελίζα Παπαδάκη, εκδ. Πόλις) αποτέλεσε δίκαια μια παγκόσμια συγγραφική και εκδοτική επιτυχία. Ο Γάλλος οικονομολόγος αναλύει ανεξερεύνητα μέχρι πρόσφατα στατιστικά δεδομένα, που φωτίζουν τη δυναμική της κατανομής των εισοδημάτων και των περιουσιών από τον 18ο αιώνα ώς τις μέρες μας. Καταδεικνύει έτσι ότι η αύξηση των ανισοτήτων στη Δύση οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι ο πλούτος (το κεφάλαιο) συσσωρεύεται πιο γρήγορα και αποδίδει περισσότερο από όσο τα εισοδήματα που προέρχονται από την εργασία. Εφόσον το ποσοστό απόδοσης του κεφαλαίου είναι σταθερά υψηλότερο από τον ρυθμό μεγέθυνσης της οικονομίας, τότε αναπόφευκτα η κληρονομιά, δηλαδή ο πλούτος που προέρχεται από το παρελθόν, υπερισχύει των περιουσιών που δημιουργούνται στο παρόν.

Ο Μαρκ Λίλα, στο βιβλίο του «Η σαγήνη των Συρακουσών» (μτφρ. Χ. Μεντζαλίρα, The Athens Review of Books), ερευνά τους λόγους που οδήγησαν σημαντικούς διανοούμενους να δικαιολογούν τις πράξεις τυράννων ή να εμφανίζονται ανεπαρκείς και ανώριμοι όταν ασχολούνται με σοβαρά πολιτικά ζητήματα. Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ και ο Καρλ Σμιτ υποστήριξαν το ναζιστικό καθεστώς, ο Βάλτερ Μπένγιαμιν ερωτοτροπούσε με τον αποκαλυψιακό μεσσιανισμό, ο Αλεξάντρ Κοζέβ δικαιολογούσε τον σταλινισμό, ο Μισέλ Φουκό εκθείασε την ιρανική επανάσταση, ενώ ο Ζακ Ντεριντά, με την επίθεσή του στον λογοκεντρισμό, οδήγησε την «αποδόμηση» στις ατραπούς του ανορθολογισμού. Ο Λίλα δείχνει πως η φιλοσοφική λαχτάρα για την αλήθεια μπορεί να εκτραπεί σε απερίσκεπτο πάθος, αν δεν τιθασευτεί από τον αναγκαίο πνευματικό αυτοέλεγχο.

Ο εικοστός αιώνας ήταν ο αιώνας της πολιτικοποίησης και της στράτευσης των διανοουμένων, οι οποίοι, συνεχίζοντας την παράδοση που εγκαινίασε ο Ζολά με το «Κατηγορώ» του στην υπόθεση Ντρέιφους, ασκούσαν κριτική στην εξουσία και υπερασπίζονταν τους πιο αδύναμους τομείς της κοινωνίας. Ο Ιταλός ιστορικός Εντσο Τραβέρσο, στο βιβλίο-συνέντευξη «Τι απέγιναν οι διανοούμενοι;» (μτφρ. Ν. Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου), διαπιστώνει την έκλειψη της μορφής του κριτικού διανοούμενου στις μέρες μας. Η εμπορευματοποίηση της κουλτούρας, η συντηρητική στροφή της δεκαετίας του 1980, η απογοήτευση που προκλήθηκε από τη διάψευση της επαναστατικής ελπίδας και η εξειδίκευση των γνώσεων συνέτειναν στην ανάδυση μιας νέας μορφής, εκείνης του «ειδικού» που θέτει τις γνώσεις του στην υπηρεσία της εξουσίας.

Ξεκινώντας από την εισβολή στην Πολωνία το 1939, ο Βρετανός ιστορικός Ρίτσαρντ Εβανς στο βιβλίο του «Το Γʹ Ράιχ στον πόλεμο» (μτφρ. Ε. Αστερίου, εκδ. Αλεξάνδρεια) εξιστορεί όλες τις μεγάλες συγκρούσεις που προκάλεσε η ναζιστική πολεμική μηχανή μέχρι την τελική συντριβή της το 1945. Η κατάκτηση της Δυτικής Ευρώπης, η εκστρατεία στη Ρωσία, ο τρόπος διοίκησης των κατεχόμενων χωρών, οι μορφές που πήρε η πολεμική οικονομία, η ανάπτυξη της αντίστασης στον ναζισμό και βέβαια η εξόντωση εκατομμυρίων Εβραίων αποδίδονται με ακρίβεια σε μια πολύπλοκη αφήγηση, που συνδυάζει την περιγραφή με την ανάλυση και την ερμηνεία.

Ενα δριμύ «κατηγορώ» εναντίον της επίσημης Αριστεράς διατυπώνει ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν-Κλοντ Μισεά στο βιβλίο του «Τα μυστήρια της Αριστεράς» (μτφρ. Στρ. Ιωαννίδης, Εναλλακτικές Εκδόσεις). Προσχωρώντας στη λατρεία της προόδου, η Αριστερά έκοψε το νήμα που τη συνέδεε με τις αξίες και με τα χειραφετητικά οράματα του αρχέγονου σοσιαλισμού και μεταλλάχθηκε σε δύναμη που υποστηρίζει τον οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό φιλελευθερισμό. Ο Μισεά προτείνει την επιστροφή στις ρίζες της σοσιαλιστικής παράδοσης, η οποία υπεράσπιζε τον κοινοτικό δεσμό και την αλληλεγγύη και εναντιωνόταν στον ατομικισμό και στις καταστροφικές επιπτώσεις του φιλελεύθερου καπιταλισμού.

Η ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης έχει γραφτεί πολλές φορές και από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Αυτό που ξεχωρίζει το κλασικό πλέον έργο του Πέτρου Κροπότκιν «Η μεγάλη Γαλλική Επανάσταση. 1789-1793» (τόμος Α’, μετάφραση Αντα Γαρμπή, Ελεύθερος Τύπος) είναι η προσπάθεια του σπουδαίου αναρχικού στοχαστή να αναδείξει τον πρωταγωνιστικό ρόλο του λαού στα επαναστατικά γεγονότα. Στην ερμηνεία της Επανάστασης ως γεγονότος μαζικού μεν, αλλά καθοδηγούμενου με συγκεντρωτικό και πειθαρχημένο τρόπο από μια συνειδητή και οργανωμένη μειοψηφία, τους ιακωβίνους, ο Κροπότκιν αντιπαραθέτει μιαν ιστορική αφήγηση η οποία υπογραμμίζει τη σημασία της λαϊκής πρωτοβουλίας και την αξία της επαναστατικής δυναμικής που πηγάζει από τη βάση της κοινωνίας.

Το ζήτημα της συγχώρησης εγείρει πολλαπλά ερωτήματα που απασχολούν εδώ και αιώνες τον θεολογικό, τον ηθικοπολιτικό και τον φιλοσοφικό στοχασμό. Ποιο είναι το νόημα της συγχώρησης και ποιες είναι οι καταβολές αυτής της έννοιας; Είναι μια ιδέα που έφερε στην ανθρωπότητα ο χριστιανισμός ή υπήρχε και στον αρχαίο ελληνορωμαϊκό κόσμο; Πώς σχετίζεται η συγχώρηση με την αγάπη και πώς συνδέεται με το αίτημα για δικαιοσύνη; Υπάρχουν άραγε πράξεις τις οποίες όχι μόνον είναι θεμιτό, αλλά είναι και ηθικά ορθό ή αναγκαίο να μη συγχωρούμε; Στον συλλογικό τόμο «Η συγχώρηση» (επιμέλεια Σταύρος Ζουμπουλάκης, εκδ. Αρτος Ζωής) φιλοξενούνται δεκαεφτά εισηγήσεις –και οι συζητήσεις που προκάλεσαν– που αναδεικνύουν τις πολλαπλές πτυχές του θέματος της συγχώρησης και τη σημασία της για την πολιτισμένη ανθρώπινη συνύπαρξη.

Ο Βρετανός ιστορικός Ρόι Πόρτερ, στο βιβλίο του «Ο Διαφωτισμός» (μετάφραση Ξενοφών Μπαμιατζόγλου, Εκδόσεις Οκτώ), αξιολογεί τη φύση και τη σημασία του Διαφωτισμού και εξετάζει ορισμένες από τις κυριότερες ερμηνείες του καθώς και τα μείζονα προβλήματα που θέτει προς διερεύνηση αυτό το πολύμορφο πνευματικό και πολιτικό κίνημα. Ο Πόρτερ ανασκευάζει βαθιά ριζωμένους μύθους και προκαταλήψεις και απαντά στα επιχειρήματα που έχουν διατυπώσει οι επικριτές του Διαφωτισμού, τόσο οι συντηρητικοί όσο και οι μεταμοντέρνοι. Εντοπίζει, τέλος, την πιο ριζοσπαστική συμβολή του Διαφωτισμού στη χειραφέτηση του ευρωπαϊκού πνεύματος από τα δεσμά του θρησκευτικού δόγματος.

Ολοι σήμερα δηλώνουν δημοκράτες, αλλά ποια είναι η κατάσταση της υγείας της δημοκρατίας; Η έννοια της «αντιπροσώπευσης» εκφράζει ή προδίδει τη δημοκρατία; Αν οι σύγχρονες αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες είναι στην πραγματικότητα φιλελεύθερες ολιγαρχίες, πώς μπορούμε να ανανεώσουμε και να υπερασπιστούμε το δυναμικό χειραφέτησης που εμπερικλείει το δημοκρατικό ιδεώδες; Οκτώ σημαντικοί στοχαστές, οι Giorgio Agamben, Alain Badiou, Jean-Luc Nancy, Jacques Rancière, Daniel Bensaid, Kristin Ross, Wendy Brown και Slavoj Zizek, στο βιβλίο «Πού πηγαίνει η δημοκρατία;» (μετάφραση Ν. Κατσογιάννη, Φ. Μαραβέλιας, Φ. Σιατίτσας, εκδόσεις Πατάκη) δίνουν τις δικές τους απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα.