Οδηγός μνήμης

Το ολοκαύτωμα του Γιώργου Κόκκινου αποτελεί μια σπάνια συμβολή στην ελληνική ιστοριογραφία του Ολοκαυτώματος, της μνήμης του και του τραύματος. Παρά τον συνεχή εμπλουτισμό της ελληνικής ιστοριογραφίας με έργα που αφορούν έμμεσα ή άμεσα το Ολοκαύτωμα, όπως έχουμε ξαναγράψει, η βιβλιογραφία στην Ελλάδα είναι γεμάτη εντυπωσιακά κενά.

Τα κενά αυτά γίνονται εντυπωσιακότερα αν τολμήσει κανείς να αναλογιστεί τη ραγδαία πρόοδο που συντελείται σε άλλες χώρες για αντίστοιχα θέματα. Παρά την ποσοτική και ποιοτική βελτίωση της ελληνικής παραγωγής, η ελληνική ιστοριογραφία δεν έχει ακόμη κατορθώσει να συνδεθεί οργανικά με τις διεθνείς εξελίξεις και τάσεις.

Συνεπώς, ένα από αυτά τα κενά είναι και η θεωρητική εμβάθυνση σε μια σειρά από μεγάλα ζητήματα που άπτονται της μνήμης και της κληρονομιάς της Σοά. Είναι λοιπόν το Ολοκαύτωμα μοναδικό; Ποια είναι τα όρια της αφηγηματικής του αναπαράστασης; Είναι συγκρίσιμο με άλλα γεγονότα μαζικής βίας; Πώς διαμορφώθηκε και αναδείχθηκε η τραυματική μνήμη του;

Τα θέματα αυτά, παρότι απασχόλησαν κατά καιρούς το σύνολο της βιβλιογραφίας διεθνώς, ελάχιστα συζητήθηκαν εν Ελλάδι. Το βιβλίο του Γ. Κόκκινου εμβαθύνει με υποδειγματικό τρόπο σε όλα τα μεγάλα ζητήματα που ερευνήθηκαν από τη διεθνή βιβλιογραφία, χωρίς να παραλείπει τη σύνδεση με τις ελληνικές εξελίξεις.

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μελετά ζητήματα τραυματικής μνήμης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ το δεύτερο τη θεωρία του τραύματος και την κοινωνική του λειτουργικότητα. Εστιάζοντας στη διαμάχη των διαφορετικών γενιών για την ιστορική μνήμη αλλά και στις διαφορετικές προσλήψεις του παρελθόντος μεταξύ ιστορικών και κράτους αναδεικνύει τους τρόπους με τους οποίους το παρόν της Ευρώπης βρίσκεται εγκλωβισμένο σε ένα πολυδιάστατο και αντιφατικό παρελθόν.

Εν τέλει ο μύθος της ενωμένης κατά του Αξονα Ευρώπης, μύθος ιδρυτικός και προωθητικός της Ευρωπαϊκής Ενωσης, μικρή σχέση έχει με την πραγματικότητα. Βασική θέση του Κόκκινου, ήδη από προγενέστερες εργασίες του, ότι η φωνή του υποκειμένου, πόσο μάλλον του τραυματισμένου υποκειμένου οφείλει να συνδιαμορφώνει την ιστορική ερμηνεία και όχι να παραβλέπεται ως ήσσονος σημασίας και αξιοπιστίας.

Στη συνέχεια ο Κόκκινος εξετάζει κριτικά τις σύγχρονες τάσεις καταχρηστικών ιστορικών αναλογιών του Ολοκαυτώματος, το οποίο πλέον έχει ανακηρυχτεί σε «υπεριστορικό, κανονιστικό ορόσημο» απεμπολώντας την ιστορική του μοναδικότητα και ιδιομορφία.

Κατά παράδοξο τρόπο, όσο μεγαλύτερη ήταν η αποδοχή του Ολοκαυτώματος ως του αρχέτυπου της Γενοκτονίας τόσο μεγάλωνε η ανάγκη αναφοράς του για νομιμοποιητικούς λόγους σε μια σειρά σοβαρών και λιγότερο σοβαρών περιπτώσεων τραυματικής μνήμης. Η μετατροπή του Ολοκαυτώματος σε ηθική σταθερά από ιστορικό ζήτημα συντελεί στην αποϊστορικοποίησή του και την υπονόμευση της σημαντικότητάς του.

Ο Κόκκινος περιπλανάται με θεωρητική άνεση και εμπειρική ακρίβεια σε ένα πεδίο αχανές. Δαμάζει το υλικό, το οργανώνει και το σχολιάζει κριτικά και αποστασιοποιημένα, χωρίς συναισθηματισμούς αλλά με σαφή άποψη για τις επιλεκτικές χρήσεις και καταχρήσεις του Ολοκαυτώματος.

Αντλεί παραδείγματα από τη λογοτεχνία (εξαίρετη η συζήτηση περί «Ευμενίδων» του Λίτελ), τη μαρτυρία, τον κινηματογράφο, το ντοκιμαντέρ (ξανά, ενδιαφέρουσα η ανάλυση του έργου του Β. Λουλέ), την ιστορία και τη βιωμένη εμπειρία.

Δεν παραλείπει να υποδεικνύει τα όρια κάθε είδους, τις αδυναμίες και τα προβλήματα προσέγγισης και ερμηνείας. Με αυτόν τον τρόπο, υπενθυμίζει ότι το Ολοκαύτωμα δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται ως ένα επιμέρους, κατατμημένο θέμα αλλά ως όλον και ότι ο μόνος πραγματικός δρόμος προσέγγισής του είναι μέσα από διεπιστημονικές προσεγγίσεις στις οποίες οι ίδιοι οι μάρτυρες θα έχουν καθοριστικό ρόλο.

Το βιβλίο αποτελεί έναν οδηγό για μυημένους, αλλά ας ελπίσουμε και για φοιτητές, στον ωκεανό βιβλιογραφίας περί θεωρίας και μνήμης του Ολοκαυτώματος. Παρότι δεν αποτελεί μια μελέτη για το πώς λειτούργησε το τραύμα στην ελληνική περίπτωση του Ολοκαυτώματος, οι εκτενείς αναφορές και στην Ελλάδα υποδεικνύουν τις σημαντικές διαφορές και ομοιότητες με πολλές ευρωπαϊκές χώρες στην ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης.

Η σημερινή απόφαση του Δήμου Καβάλας να ακυρώσει τα αποκαλυπτήρια του μνημείου του Ολοκαυτώματος της πόλης για «αισθητικούς» λόγους αποδεικνύει ότι το τραύμα του Ολοκαυτώματος δεν αφορά εν τέλει μόνο τα θύματα και τους θύτες, αλλά και όσους επέλεξαν την ένοχη σιωπή για να διαχειριστούν ένα παρελθόν το οποίο δεν έχει ακόμη περάσει.