Απερίσκεπτα πνεύματα

Γιατί ορισμένοι από τους πιο σημαντικούς στοχαστές του 20ού αιώνα μετατράπηκαν σε απολογητές τυράννων και υποστήριξαν δεσποτικά και αυταρχικά καθεστώτα; Πώς εξηγείται το παράδοξο και αινιγματικό φαινόμενο της φιλοτυραννίας των διανοουμένων; Ποια σκοτεινή δύναμη υποκινεί αυτή τη μοιραία έλξη του φιλοσοφικού νου προς τις ανελεύθερες ιδέες;

Ο Αμερικανός φιλόσοφος Μαρκ Λίλα προσπαθεί να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα μελετώντας τις περιπτώσεις των Μάρτιν Χάιντεγκερ, Καρλ Σμιτ, Βάλτερ Μπένγιαμιν, Αλεξάντρ Κοζέβ, Μισέλ Φουκό και Ζακ Ντεριντά. Η περίπτωση του Χάιντεγκερ αποτελεί ίσως το κορυφαίο και πιο συγκλονιστικό παράδειγμα πολιτικής τύφλωσης του στοχασμού και εκφυλισμού της φιλοσοφίας σε φιλοτυραννία. Η απόφαση του Χάιντεγκερ να υποστηρίξει τον ναζισμό δεν μπορεί να αποδοθεί μόνον σε αδυναμίες του χαρακτήρα του και να θεωρηθεί επομένως άσχετη με το φιλοσοφικό του έργο.

Ο Χάιντεγκερ είδε στον εθνικοσοσιαλισμό ένα πρόγραμμα εθνικής αναγέννησης, το οποίο συμβάδιζε σε μεγάλο βαθμό με τη δική του φιλοδοξία να θέσει σε νέα θεμέλια ολόκληρη την παράδοση της δυτικής σκέψης. Ο Καρλ Γιάσπερς και η Χάνα Αρεντ, που γνώριζαν καλά τον Χάιντεγκερ και τον θαύμαζαν ως στοχαστή, προσπάθησαν κατά καιρούς να εξηγήσουν τον πολιτικό εκτροχιασμό του. Η Αρεντ κατέληγε μάλιστα στη διαπίστωση ότι το πάθος που τον τύφλωνε πολιτικά ήταν το ίδιο με εκείνο που ενέπνεε τη φιλοσοφική του σκέψη. Η συνεργασία του Καρλ Σμιτ με το ναζιστικό καθεστώς είναι μια συνειδητή επιλογή που συνδέεται άρρηκτα με την «πολιτική θεολογία» του και τη ριζική αντίθεσή του στον νεωτερικό φιλελευθερισμό, τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου.

Αυτήν την αντίθεση υποτιμούν ή παραγνωρίζουν ορισμένες αριστερές ερμηνείες της σκέψης του που εξαίρουν τον ρεαλισμό του και την απομυθοποιητική κριτική του στις φιλελεύθερες ψευδαισθήσεις. Ο μαρξισμός του Βάλτερ Μπένγιαμιν διαπλέκεται με θεολογικής έμπνευσης αναζητήσεις και ερωτοτροπεί με μεσσιανικές προσδοκίες. Νομίζουμε ωστόσο ότι αυτός δεν είναι επαρκής λόγος για να συμπεριληφθεί το όνομά του –όπως άλλωστε και εκείνα του Φουκό και του Ντεριντά- στον κατάλογο των φιλοτύραννων διανοουμένων. Ο Αλεξάντρ Κοζέβ, πεισμένος από τη μελέτη του Χέγκελ ότι η Ιστορία είχε φτάσει στο τέλος της, οραματίστηκε την οικοδόμηση ενός οικουμενικού ομοιογενούς κράτους. Στον διάλογό του με τον Λέο Στράους για το έργο του Ξενοφώντα «Ιέρων», ο Κοζέβ υποστήριξε ότι η τυραννία της εποχής μας (εννοούσε τη Σοβιετική Ενωση) μπορεί να ανοίξει τον δρόμο για ένα καλύτερο μέλλον.

Το πορτρέτο του Φουκό που φιλοτεχνεί ο Λίλα είναι το πορτρέτο ενός απερίσκεπτου νιτσεϊκού, ο οποίος μελέτησε τις απώτατες περιοχές της ανθρώπινης εμπειρίας. Η αναζήτηση των κοινωνικών ορίων και των παραβιάσεών τους επηρέασε και τη σχέση του με την πολιτική, που πέρασε από διάφορες φάσεις. Το 1978, βλέποντας στην ιρανική επανάσταση μια νέα «οριακή εμπειρία», εκθείασε την «πολιτική πνευματικότητα» των ηγετών της.

Πολύ αυστηρή είναι και η κριτική που ασκεί ο Λίλα στο έργο του Ντεριντά. Στο όνομα της υπέρβασης της μεταφυσικής παράδοσης και του λογοκεντρισμού που τη χαρακτηρίζει, η ντεριντιανή αποδόμηση καταλήγει να εξουδετερώνει όλα τα κριτήρια με βάση τα οποία διαμορφώνουμε ηθικές, πολιτικές και λογικές κρίσεις. Και ενώ αρχικά δεν ήταν σαφείς οι πολιτικές συνεπαγωγές αυτής της φιλοσοφίας, στη δεκαετία του 1990 ο Ντεριντά μετατράπηκε σε κήρυκα ενός μεσσιανισμού χωρίς θρησκεία, θέτοντας την αποδόμηση στην υπηρεσία ενός αριστερού πολιτικού προγράμματος.

Εχουν προταθεί πολλές και διαφορετικές ερμηνείες της φιλοτυραννίας των διανοουμένων. Ορισμένοι στοχαστές, όπως ο Μπερλίν, υποστήριξαν ότι ευθύνεται ο Διαφωτισμός με τον ορθολογισμό του, που αποβλέπει σε μια λογική τάξη εχθρική προς τη διαφορετικότητα και την πολλαπλότητα. Αλλοι ενοχοποιούν, αντίθετα, τον θρησκευτικό ανορθολογισμό και τον μεσσιανικό του ζήλο, που θέλει να μας οδηγήσει στον επίγειο παράδεισο. Αν από την ιστορία των ιδεών μετακινηθούμε στην κοινωνική ιστορία των διανοουμένων, συναντάμε την εξήγηση του Αρόν, ο οποίος απέδιδε την ευθύνη στην τυφλή ρομαντική «στράτευση» των διανοουμένων στην πολιτική. Στη Γερμανία αντίθετα ενοχοποιείται η υπερβολική «απολιτικότητα» της διανόησης, που είχε απορροφηθεί από την αναζήτηση μιας εσωτερικής πνευματικότητας.

Ο Λίλα ανατρέχει στον Πλάτωνα αναζητώντας μια πιο γενική και περιεκτική ερμηνεία. Από τον Πλάτωνα μαθαίνουμε ότι η ίδια δύναμη που ωθεί τους ανθρώπους προς τη φιλοσοφία μπορεί να τους ωθήσει και προς την τυραννία. Η δύναμη αυτή είναι ο έρωτας, που προκαλεί τρέλα, και γι’ αυτό μπορεί να εκτραπεί σε απερίσκεπτο πάθος, αν ο φιλόσοφος δεν διατηρήσει τον έλεγχο της ψυχής του.

Το ερωτικό πάθος διαθέτει μια τυραννική δύναμη που μπορεί να μας κάνει σκλάβους των παρορμήσεών μας. Ο Πλάτων είχε κατανοήσει αυτήν την επικίνδυνη ροπή του φιλοσοφικού νου, ιδιαίτερα μετά την αποτυχία του να οδηγήσει τον τύραννο Διονύσιο των Συρακουσών στον δρόμο της φιλοσοφίας και της δικαιοσύνης. Οι διανοούμενοι που θέλουν να θέσουν το πάθος τους για σοφία στην υπηρεσία καλών σκοπών χρειάζεται να εκπαιδεύονται στην ταπεινοφροσύνη και στον πνευματικό αυτοέλεγχο.