Η καβαφική ποίηση ως γλωσσική σκηνοθεσία

Οπως περιγράψαμε σε προηγούμενο άρθρο (Οι δύο κοίτες της νεοελληνικής ποίησης), μπορούμε να κατηγοριοποιήσουμε τη νέα ελληνική ποίηση σε δύο μορφικούς τρόπους, ο ένας εκ των οποίων έχει στο κέντρο του τον Κωνσταντίνο Καβάφη.

Ο τρόπος αυτός είναι το ποίημα ως μια γλωσσική σκηνοθεσία και ο ποιητής ως ένας σκηνοθέτης των λέξεων, των στίχων και της ροής τους.

Ως ποιητή-σκηνοθέτη περιγράφουμε τον καλλιτέχνη αυτόν που αποφασίζει και κατευθύνει τη δημιουργία των επιμέρους σκηνών, οριοθετεί το περιβάλλον και τις γωνίες εστίασης, αποφασίζει τη χρονική διάρκεια της σκηνής και καθοδηγεί τα πρόσωπα με τρόπο τέτοιο ώστε να δημιουργήσει ένα ποιητικό συμβάν.

Σε ένα σκηνοθετημένο ποίημα το όλον επικρατεί σε σχέση με το επιμέρους. Κάθε στίχος και κάθε λέξη υπάρχουν μέσα σε μια αυστηρή αρχιτεκτονική που εξυπηρετεί πάντοτε το συνολικό αποτέλεσμα με τρόπο μάλιστα οργανικό. Αν πάρουμε ως παράδειγμα τους στίχους ενός καβαφικού ποιήματος θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε πως ο κάθε στίχος ξεχωριστά συνήθως δεν σημαίνει κάτι ποιητικά. Είναι η διαδοχή τους, η συνύπαρξή τους και ο ρυθμός τους αυτά που γεννούν το ποίημα.

Ενα στοιχείο που εντοπίζουμε στο παράδειγμα του Καβάφη είναι πως ουσιαστικά το κάθε του ποίημα διαχειρίζεται ένα και μόνο κεντρικό θέμα. Οτιδήποτε άλλο προκύπτει ουσιαστικά με το ποίημα ως αφορμή. Στο σκηνοθετημένο ποίημα, το ποίημα είναι το θέμα και το θέμα το ποίημα, σε μια οργανική ενότητα που το ανυψώνει στα όρια του συμβόλου.

Στα ποιήματα που κυριαρχεί η σκηνοθεσία, τα μέρη του ποιήματος, ο αρχικός στίχος και ο τρόπος με τον οποίο μπαίνουμε στον συγκεκριμένο κόσμο, η σταδιακή αφηγηματική εξέλιξη και ο τρόπος που παίρνουμε τις επιμέρους πληροφορίες και τελικά ο καταληκτικός στίχος έχουν ξεκάθαρο ρόλο και λειτουργία. Ουσιαστικά γεννούν το ποίημα μέσα από τη σχέση τους.

Ενα σκηνοθετημένο καβαφικό ποίημα δεν αποτελεί ακριβώς μια ιστορία όσο ένα συμβάν. Μια λεπτομέρεια, μια πτυχή ή ένα στιγμιότυπο που μπορεί να εμπεριέχει μια ιστορία. Και τις στιγμές εκείνες που καταφέρνει να την εμπεριέχει με τρόπο ξεκάθαρο και με ποιητική ακρίβεια φτάνει πολύ πιο βαθιά από την ιστορική κυριολεξία και γίνεται αρχέτυπο που περιλαμβάνει μαζί άπειρες εκδοχές παρόμοιων περιστατικών, ακουμπώντας τελικά την ίδια την ανθρώπινη εμπειρία στην πιο καθαρή της μορφή.

Ουσιαστικά θα μπορούσαμε μέσα από το καβαφικό παράδειγμα να ορίσουμε δύο διαφορετικά είδη ποιητικής σκηνοθεσίας. Τη σκηνοθεσία μιας στιγμής που απλώνεται και τη σκηνοθεσία ενός συμβάντος που εξελίσσεται. Στο πρώτο παράδειγμα βρισκόμαστε πιο κοντά σε μια στημένη (δηλαδή σκηνοθετημένη) φωτογραφική αποτύπωση, ενώ στο δεύτερο σε μια κινηματογραφική αφήγηση.

Μέσα στο σύμπαν της ποιητικής σκηνοθεσίας εντάσσονται στοιχεία που μοιάζουν να έρχονται από άλλα μέρη του λόγου, όπως π.χ. ο διάλογος στο «Περιμένοντας τους βαρβάρους» ή τα πρόσωπα και τα περίφημα καβαφικά προσωπεία. Οι φωνές αυτές δηλαδή που γίνονται υποκείμενα του ποιήματος πίσω από τα οποία κρύβεται ο ποιητής, χωρίς να εμπλέκεται άμεσα (ή ακριβώς γιατί εμπλέκεται).

Σε κάθε περίπτωση αυτό που έχει σημασία σε ένα καβαφικό σκηνοθετημένο ποίημα είναι η ροή. Οι όροι δηλαδή με τους οποίους γίνεται η διαδοχή των στίχων. Είτε αυτή είναι ροή γεγονότων είτε ροή μοτίβων και λεπτομερειών. Η ροή αυτή σε συνδυασμό με την καθαρότητα του θέματος, την ευκρίνεια του στίχου και την απολύτως ορατή και λειτουργική διάταξη των ποιητικών βημάτων όρισαν τον Καβάφη ως το σημαντικότερο νεοελληνικό ποιητικό παράδειγμα.

📌 Δει των προειρημένων μνημονεύειν και μηδέν οίεσθαι τούτων λέγεσθαι γεγονός ούτω και πεπραγμένον. (Αυτά που είπαμε πρέπει να τα εξιστορούμε και να μη νομίζουμε ότι επειδή τα λέμε ότι έτσι και έγιναν).

Πλούταρχος

Ολβιος όστις ιστορίης έσχεν μάθησιν. (Τυχερός όποιος διδάχτηκε ιστορία).

Ευριπίδης