Ενώ το 2021 απομακρύνεται στην αφάνεια ενός παρελθόντος που κανείς δεν θα θέλει να θυμάται, έρχονται οι απολογισμοί. Οχι οι απολογισμοί της χρονιάς, αυτοί που έτσι και αλλιώς προηγούνται της Πρωτοχρονιάς. Οι άλλοι απολογισμοί, αυτοί που αναζητούν βάθος και προοπτική, νόημα και περιεχόμενο.
Ταυτόχρονα το 2021 αποτέλεσε και τη συμπλήρωση 200 χρόνων νέας ελληνικής ταυτότητας. Μια χρονολογική υπενθύμιση που συνοψίζει –έστω ως πρόφαση– συλλογικά χαρακτηριστικά που μας προσδιορίζουν.
Μέσα σε αυτήν τη διπλή συνθήκη –της συμπλήρωσης μιας άγριας χρονιάς και μαζί 200 ετών νεότερης Ελλάδας– κάθε τι έρχεται να συνομιλήσει με το πρόσφατο και ταυτόχρονα το μακρινό παρελθόν αποκτώντας μια πολλαπλή παρουσία. Στην επιφάνεια του χρόνου και ταυτόχρονα στην προοπτική του. Ως σύγχρονο αποτύπωμα και ταυτόχρονα ως καταγωγή.
Αφού τελειώσαμε με τις ματαιωμένες τυμπανοκρουσίες της εθνικής επετείου, ίσως να ήρθε επιτέλους η στιγμή να σκεφτούμε ποια στοιχεία οικοδόμησαν την ελληνική ταυτότητα (ό,τι και αν σημαίνουν οι δύο αυτές λέξεις). Τι ρόλο έπαιξε η τέχνη σε αυτήν την αργόσυρτη διαδικασία οικοδόμησης; Και ποια μπορεί να είναι η προοπτική αυτής της σχέσης;
Εχω γράψει επανειλημμένα για το ελληνικό ποιητικό παράδοξο. Για το γεγονός δηλαδή πως ενώ η ποίηση μέσα σε αυτούς τους δύο νεοελληνικούς αιώνες ορθώνεται ως η πλέον σημαντική τέχνη με τις περισσότερες κορυφές και αναγνωρίσεις, είναι μαζί και η τέχνη που στη συγχρονία της παραμένει στην αφάνεια τόσο σε πρακτικό όσο και σε συμβολικό επίπεδο. Ας σκεφτούμε ποιο ρόλο έπαιξε η ποίηση στη διαμόρφωση της ταυτότητας αυτής και ας αναρωτηθούμε ταυτόχρονα ποια μπορεί να είναι η προοπτική αυτής της τέχνης.
Σε ταυτοτικό επίπεδο δεν μπορούμε παρά να ξεκινήσουμε από ένα συμπέρασμα. Η ποίηση από τη φύση της είναι ταυτισμένη σε απόλυτο βαθμό με ένα δομικό στοιχείο της ταυτότητας, τη γλώσσα.
Η γλώσσα δεν είναι ένα εργαλείο, είναι η ίδια η ουσία της ποίησης. Αρα κατ’ επέκταση μπορούμε να πούμε πως δυνητικά έχει και μια ώς ένα βαθμό προνομιακή σχέση με τη διαμόρφωση των ταυτοτήτων. Εχει σημασία να δούμε ιστορικά το εάν και το πότε η ποίηση έπαιξε έναν τέτοιο ρόλο στη διαμόρφωση της ταυτότητας.
Επιγραμματικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τρεις περιπτώσεις κατά τις οποίες η ποίηση έπαιξε καθοριστικό ρόλο σε αυτό που περιγράφουμε σήμερα ως ελληνική ταυτότητα. Η πρώτη περίπτωση είναι φυσικά ο Σολωμός. Η ποίηση όχι μόνο κατέγραψε και τραγούδησε τη γενέθλια πράξη του ελληνικού κράτους, αλλά της έδωσε και ένα μέτρο σύγκρισης ανά τους αιώνες, καθόρισε τη γλωσσική της έκταση και μαζί τον ρόλο του ποιητή στην κοινωνία καθώς και τη σχέση του με τα γεγονότα. Η ποίηση του Διονυσίου Σολωμού είναι εξίσου σημαντική με τα γεγονότα της Επανάστασης για τη διαμόρφωση της ελληνικής ταυτότητας.
Η δεύτερη περίπτωση είναι η γενιά του 1880 ή η δεύτερη αθηναϊκή σχολή. Με εξέχουσα προσωπικότητα τον Παλαμά, η γενιά αυτή όχι μόνο ορίζει το γλωσσικό ζήτημα με την απόλυτη επικράτηση της δημοτικής (άρα ουσιαστικά και την καταγωγή και τη σχέση με το παρελθόν) αλλά ταυτόχρονα συνδέει την ποίηση με το ιδεολόγημα της Μεγάλης Ιδέας. Οταν το ιδεολόγημα αυτό καταρριφθεί με τον πιο εκκωφαντικό τρόπο με την Καταστροφή του ’22, μια νέα ποιητική γενιά θα κληθεί να προσδιορίσει εκ νέου την ταυτότητα.
Αυτόν τον ρόλο θα επιτελέσει η γενιά του ’30 και μάλιστα με τρόπο προγραμματικό. Κυρίως μέσα από την ποίηση και τα δοκίμια του Γιώργου Σεφέρη και των γύρω από αυτόν θα προσδιορίσει την ελληνικότητα, τη σχέση του μοντερνισμού με τη λαϊκότητα, την ποιητική θέαση του ελληνικού παρελθόντος, τη συνομιλία και συνέργεια με τις υπόλοιπες τέχνες.
Αν κάποιος εξετάσει κεντρικά αισθητικά γεγονότα των τελευταίων δεκαετιών (όπως π.χ. η τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων), μπορεί εύκολα να βγάλει το συμπέρασμα πως η πρόταση της γενιάς αυτής είναι ακόμα κυρίαρχη. Ξεθυμασμένη και κουρασμένη αλλά παρούσα.
Το ζητούμενο είναι με ποιους όρους θα μπορούσε να κωδικοποιηθεί μια νέα ποιητική αφήγηση στο μέτρο των δικών μας καιρών. Οχι κάτι τελείως νέο και ξεκομμένο αλλά σε συνομιλία με το παρελθόν. Εντός του χώρου της ποίησης, ξεπερνώντας την ποιητική ταυτότητα καθεαυτήν και στοχεύοντας σε μια ευρύτερη συμπύκνωση του χρόνου και του τρόπου.
Αυτό θα είναι και το θέμα του επόμενου άρθρου της στήλης.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας