Ποια ονόματα προτιμούν οι Ελληνες

Ο δημοσιογράφος, συγγραφέας και ιστορικός ερευνητής Μηνάς Παπαγεωργίου πραγματεύεται στο νέο βιβλίο του, «Η Ανάρμοστος Κατάχρησις» (εκδ. iWrite - Σειρά Lux Orbis), το επίμαχο θέμα της ονοματοδοσίας των Ελλήνων, από τους πρώτους χρόνους του χριστιανισμού ώς τις μέρες μας. Το έργο αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια και δύο πίνακες.

Στο πρώτο κεφάλαιο ο συγγραφέας αναφέρεται στο αρχικό παράγγελμα του Ιωάννη Χρυσόστομου που επιβάλλει στους πιστούς να δίνουν στα παιδιά τους βιβλικά ονόματα ή ονόματα αγίων ή μαρτύρων. Ο εκχριστιανισμός των ελληνόφωνων πληθυσμών παραμερίζει τα αρχαία ονόματα ως ειδωλολατρικά. Ακόμα και το εθνωνύμιο Ελληνες στιγματίζεται· οι χριστιανοί υπήκοοι του Βυζαντίου θα αποκαλούνται επί αιώνες Ρωμιοί.

Παρ’ όλο που ο Γεώργιος Γεμιστός διακηρύσσει τον 15ο αιώνα ότι «Ελληνες γαρ εσμέν», οι κληρικοί επιμένουν να μη βαφτίζονται τα παιδιά με αρχαία ονόματα. Ο συγγραφέας παραθέτει τη διδαχή του Κοσμά του Αιτωλού που αποφαίνεται: «δεν είσθε Ελληνες, δεν είσθε ασεβείς, αιρετικοί, άθεοι».

Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται το κεντρικό ζήτημα της μελέτης: ένας νέος κόσμος ανατέλλει. Από την Αναγέννηση στον Διαφωτισμό παρατηρείται το ζωηρό ενδιαφέρον των λογίων για την Αρχαιότητα, όπως του Α. Κοραή και άλλων διαφωτιστών. Βιβλία και περιοδικά μαρτυρούν την αρχαιογνωσία του ελληνόφωνου αναγνωστικού κοινού. Τα αρχαία ονόματα διαδίδονται πάλι στους Νεοέλληνες, όπως διαπιστώνεται και στα ονόματα πλοίων και τα ακρόπρωρα. Ο συγγραφέας επικεντρώνει τη μελέτη του στη στάση της Εκκλησίας σχετικά με την ονοματοθεσία στις παραμονές της Επανάστασης. Ως φύλακας της ορθοδοξίας, ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ επικρίνει την προτίμηση κάποιων πιστών να δίνουν αρχαία ελληνικά ονόματα στα παιδιά τους και, επιτιμώντας τους, επιβάλλει στους γονείς και ιερείς την υποχρέωσή να δίνουν ονόματα αγίων και μαρτύρων, ούτως ώστε να παροτρύνονται οι βαπτιζόμενοι να μιμηθούν τις αρετές των ομωνύμων τους. Τα αρχαία ονόματα θυμίζουν την παγανιστική εποχή: ο Πατριάρχης γνωμοδοτεί ότι ακόμα και το άκουσμα τέτοιων ονομάτων μπορεί να παρασύρει τους πιστούς σε μια διαστρέβλωση των συνειδήσεων. Οξυδερκής παρατηρητής της λαϊκής νοοτροπίας ο Γρηγόριος Ε’ γίνεται αυτόπτης μάρτυρας της ηθικής εξέλιξης του λαού που συνειδητοποιεί ποια είναι η ταυτότητά του και που δεν μπορεί πια να υπακούει σε οποιαδήποτε δυναστική εξουσία: η Εγκύκλιος του 1819 αποτελεί το αποδεικτικό ορόσημο ενός λαού σε εξέγερση που εξελίσσεται από ραγιάδες και Ρωμιοί σε Ελληνες.

Στο τρίτο και το τέταρτο κεφάλαιο ο μελετητής συνοψίζει την κατάσταση που επικρατεί στον 20ό αιώνα και ίσαμε τις μέρες μας σχετικά με την ονοματοθεσία και κλείνει το βιβλίο με 2 πίνακες ονομάτων που αναδεικνύουν τη δυναμική της εμφάνισης των αρχαίων ονομάτων κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, με βάση στοιχεία από τα ληξιαρχεία της χώρας.

Το συναρπαστικό μελέτημα του Μηνά Παπαγεωργίου σχολιάζει καίρια τις προηγούμενες μελέτες πάνω στο θέμα και συμπληρώνει άλλα δικά του έργα, όπως π.χ. το Η Μαύρη Βίβλος του 1821 (εκδ. iWrite). Τα συμπεράσματα της ιστορικής έρευνάς του μας αποκαλύπτουν άγνωστες πτυχές της Ελληνικής Επανάστασης και τον ρόλο των διάφορων εξουσιών.

Ο κ. Παπαγεωργίου προσκάλεσε τον υπογράφοντα να προλογίσει τη μελέτη του. Διερευνώντας το θέμα της ονοματοθεσίας στη Δύση, μάλιστα στην καθολική Εκκλησία, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι η περίφημη Εγκύκλιος του Γρηγόριου Ε’ ενδέχεται να έχει επηρεαστεί από τα πορίσματα της Συνόδου του Τρέντο (1545-1564), πιο συγκεκριμένα από το Catechismus, το χρηστικό Εγχειρίδιο κατήχησης που δημοσίευσε στα λατινικά ο Πάπας Πίος Ε’ στη Ρώμη στα 1566, το οποίο υπάρχει και στη βιβλιοθήκη του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως.

*Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο του Μόντρεαλ