Η ποίηση αντίκρυ στη φρίκη

Ο Γιάννης Στίγκας στην όγδοη ποιητική συλλογή του γράφει για το αδιανόητο, το «άπαξ» της Ιστορίας – αυτό που δεν έχει ξανασυμβεί: τη βιομηχανική παραγωγή πτωμάτων στους θαλάμους αερίων. Δεν σταματά όμως εκεί. Θεματοποιεί το πλέον ανείπωτο, την ιστορία των Sonderkommando, των ειδικών μονάδων εργασίας στα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης.

Καταδύεται με συγκλονιστικό τρόπο στον ψυχισμό δυο διαφορετικών κατηγοριών στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Από τη μια οι ναζί, όπως ο Josef Mengele -ο επονομαζόμενος «λευκός άγγελος»- και η Irma Grese -γνωστή ως η ύαινα του Αουσβιτς. Από την άλλη οι Sonderkommando, εβραίοι κρατούμενοι εξαναγκασμένοι να συμπράξουν μαζί τους για περιορισμένο χρονικό διάστημα και ενώ γνώριζαν ότι θα είναι τα επόμενα θύματά τους. Διπλά διαβολεμένοι, διπλά τραγικοί. Δεν επιλέγουν να συμμετέχουν στην απόλυτη βεβήλωση της ανθρώπινης ύπαρξης. Δεν επιλέγουν το κακό, όμως το υπηρετούν σε πρακτικά ζητήματα, αν και κάποιοι εξεγέρθηκαν. Ο Στίγκας αποτυπώνει το πώς κραυγάζουν μέσα στη σιωπή και την εσωτερική τους ερημιά που επιτείνεται καθώς καθημερινά φλερτάρουν με την τρέλα και την προσωπική τους ατίμωση, γρανάζια και οι ίδιοι στον εκβιομηχανισμένο θάνατο στο Αουσβιτς.

Παράνοια. Φόβος. Φρίκη. Και σε αυτό ακριβώς στοιχηματίζει ο Στίγκας: μπορεί η ποίηση να φτάσει βαθύτερα από τη φρίκη;

Ενώ ο Βιτγκενστάιν κατηγορηματικά προτρέπει «αν δεν μπορούμε να μιλάμε για κάτι, τότε ας σωπαίνουμε», ο Στίγκας δεν σωπαίνει. Και ενώ το θέμα του είναι αντιποιητικό, εκείνος ομνύει στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και στη μη-λήθη. Φτάνοντας στο σημείο να διυλίζει ποιητικά μέχρι και τον καρτεσιανό Διαφωτισμό: «Το μεγαλύτερο μου πρόβλημα/ είναι/ ότι κυριολεκτώ πάντα/ εντός των αυστηρών ορίων του κρανίου μου/ - και παραέξω τι;-», δεν θα αφήσει να ξεχαστεί η τρέλα του κακού. Η αιχμηρή και συνάμα ελλειπτική του γλώσσα δεν ανέχεται τη διαγραφή. Η ανθρωπότητα καταποντίστηκε. Τα όρια του βέβηλου και του ιερού ακροβατούν στην ποίησή του, όπως και στον κόσμο μας. Η γλώσσα του με προσεκτικά επιλεγμένες λέξεις και σημεία στίξης καθαγιάζει την προφορικότητα και με αποτύπωση εικόνων δαντικής απόγνωσης λειτουργεί με θεατρικότητα και δραματικότητα σεξπιρική.

Ο ποιητής-ανατόμος προσπαθεί να αντιμετωπίσει την αμηχανία του ανθρώπου-ποιητή μπροστά στο σύμπαν των Sonderkommando, να φτάσει στο απόγειο της δικής τους απόγνωσης και της θλιβερής τους μοίρας: «...Παλιά οι νύχτες παίζαν τον γιατρό/ και τώρα τον χασάπη/..../ σ’ τα λέω εγώ αυτά/ που κατεβάζω όλο και πιο χαμηλά το κασκέτο μου/ τόσο/ που βλέπω τις ραφές του σκοταδιού/ τύψη---δειλία---τύψη---/αχρείες οι βελονιές/ κλωστίτσα το αχ που μου εκκρεμεί».

To σύμπτωμα ενός κόσμου που σαπίζει στα στρατόπεδα συγκέντρωσης δεν αποτελεί απλώς ρήγμα πολιτισμού. Οι εικόνες του δραματικού παρελθόντος γίνονται μέσω της ποίησης του Στίγκα ένα διαρκές βασανιστικό παρόν. Η οδύνη για το απεχθές και το αποτρόπαιο εντείνεται συνεχώς.

Η γραφή είναι πράξη επανάστασης. Ο Στίγκας αντιμετωπίζει το κακό κατά μέτωπο. Δυνατά, συγκλονιστικά, ευθύβολα. Κραυγάζοντας, θρηνώντας. Το τίμημα δεν θα μπορούσε επ’ ουδενί να είναι μέτριο. Συγχέει ο ποιητής συνεχώς τις λέξεις με το χυμένο αίμα. Πώς να διασωθεί η ποίηση μετά το Αουσβιτς; Πού να βρεθεί η δύναμη δημιουργίας μετά τα φρικιαστικά στιγμιότυπα της καταστροφικής εικόνας του κόσμου; «...όταν ζυγίζεις τις ψυχές με την οκά/ μοιραία γίνεσαι μπακάλης...»

Ο Στίγκας αγωνίζεται μέσω της ποίησης μέχρις εσχάτων. Δίνει φωνή ακόμα και στην Ιρμα για την τελική απολογία της και με τη βίαιη σύνθλιψη της γλώσσας της, ο δημιουργός ξορκίζει το κακό. Δεν πρόκειται για κάτι κοινότοπο αλλά το κακό είναι αθεράπευτα ηλίθιο για εκείνον και δεν αξίζει αίγλη στην απολυτότητά του. Μάχεται για την αποκαθήλωσή του. Βάζει τους Sonderkommando, που παραπαίουν στη γκρίζα ζώνη μεταξύ θύτη και θύματος, να συγκλονίζουν με τη λεκτική αποτύπωση της δικής τους αλήθειας: το κακό είναι θνησιγενές και ας αναπαράγεται συνεχώς. Εχει την ικανότητα να δημιουργεί δίνη αλλά δεν φέρει το παραμικρό νόημα. Ενώ η μνήμη, η δική τους μνήμη μέσα από τα λόγια του ποιητή, έχει τον δυναμισμό να υπογραμμίζει το πεπρωμένο και να μη μειώνει την έννοια της πτώσης.

Λόγος λιτός, γρήγορος, διεισδυτικός. Σκληρός ως κυνικός, τρυφερός έως θρηνητικός. Αλλά πέρα για πέρα αληθινός. «Η ευθύνη αγαπά να εξοστρακίζεται/ μια αδέσποτη σε βρίσκει στην καρδιά/ ααα...». Με τον καταιγισμό και τον δυναμισμό της γλώσσας του δεν σου αφήνει περιθώρια να δηλώνεις άγνοια. Η ειρωνεία, το πικρό χαμόγελο δεν είναι τεχνικές γραφής, είναι σύνθημα αντίστασης. Ξέρει ότι «...το αίμα χύνεται πάντα στον ενεστώτα...» παρότι είναι «σκληρή μπουγάδα ο χρόνος...».

Οσο και αν κάποιοι προσπαθούν, η αλήθεια προδίδεται από το θεωρούμενο ελάχιστο: «Ετσι κι αλλιώς,/ οι μύγες θα προδώσουν μυστικά/ -όσοι γλιτώσουν από μας-/ οι λιμασμένες μύγες». Δεν καλλωπίζεται η υποδούλωση στην ποίησή του. Γκρεμίζεται μεθοδευμένα και συθέμελα. Λέξη- λέξη. Απέναντι στην αναισχυντία και την ατιμωρησία τού τότε και του σήμερα ο Στίγκας προειδοποιεί:

«..Το γράφουν κι οι παλιοί ονειροκρίτες:/ Αν δεις πως έχεις αγαπήσει τη χλομάδα σου/ Σημαίνει ότι διάβηκες/ εννιά διαδοχικούς καθρέφτες/ κι ο τελευταίος -λέει- ο Κωνσταντής/ σου παίρνει το κεφάλι» .

♦ Το Sonderkommando τιμήθηκε με το Βραβείο Ποίησης του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών