Ο Γληνός χωρίς να καθίσταται «Γλινός»...

Πρόσφατα πραγματοποιήθηκε «εκδήλωση τιμής στον Δημήτρη Γληνό», αλλά και για να τιμηθούν όσοι την έφεραν εις πέρας. Μπορεί ο «βιβλιογράφος» να υπήρξε αρκετά συνεπής, ο κύριος ομιλητής με δυο λέξεις απλώς μνημονεύει την «εισαγωγή στον Σοφιστή του Πλάτωνα», χωρίς να σταθεί στα «σπουδαία αριστουργήματα της μαρξιστικής του ωριμότητας».

Το 1940 ο Γληνός ανταποκρίνεται στην παράκληση του Κορδάτου και μεταφράζει με το ψευδώνυμο Δ. Αλεξάνδρου τον Σοφιστή του Πλάτωνα. Με «συνθηματική» γλώσσα ξαναπιάνει στην «Εισαγωγή» την προβληματική του «ιστορισμού» και ανατρέχει στις νεανικές του σημειώσεις για την πλατωνική φιλοσοφία. Παρά τη σκόπιμη συγκάλυψη διατυπώνεται με ευκρίνεια η θέση ότι το «μόνο κριτήριο» της αλήθειας είναι η πράξη και ότι η «κύρωση» της ιστορικής γνώσης έγκειται στην «ιστορική δικαίωση», εφόσον η κοσμοθεωρία και η βιοθεωρία που αντιστοιχεί πληρέστερα στις «αντικειμενικές κινητήριες δυνάμεις» της πραγματικότητας ταυτίζεται με την «κάθε φορά σωστή». Ακόμη υπογραμμίζεται ότι οι «κοινωνικές τάξεις ή ομάδες», που σχηματίζονται μέσα στο διαφοροποιημένο «κοινωνικό σύνολο», διαμορφώνουν το «πνευματικό εποικοδόμημα» που ικανοποιεί τις ανάγκες τους. Μια λειτουργία αυτού του εποικοδομήματος αφορά την «επιβίωση», δηλαδή την «οργανική» μετουσίωση μέσα στις συνθήκες του παρόντος και την «αναβίωση» της ιστορικής μνήμης, όταν το παρελθόν με τη «μιμητική υποβολή» προσπαθεί να εισχωρήσει ξανά στη «νέα ζωή» για να την επηρεάσει «καθοδηγητικά κι εξυψωτικά». Κάθε κοινωνική τάξη επιστρατεύει την «πνευματική πρωτοπορία», το «καθολικότερο» όργανο της κοινωνικής συνείδησης, για να εξιδανικεύσει το «χτεσινό», στο μέτρο που πρόκειται για την «εξυψωτική προβολή τού σήμερα στο αύριο δυναμωμένη από το χτες». Σ’ αυτή τη μεθοδολογική οπτική οι ανθρωπιστικές σπουδές αντιμετωπίζονται ως «ιδιομορφία της συνειδητής ιστορικής μνήμης», εφόσον οι εισηγητές τους πέρασαν από τη «σύνθετη» κοινωνική ζωή με τρόπο «εξαίσια δημιουργικό», κυρίως οι Ελληνες, τόσο εξαιτίας της φυλετικής τους ιδιοσυστασίας όσο και εξαιτίας των γεωγραφικών όρων της ιστορικής παρουσίας τους. Παρά τις αλλαγές των «κοινωνικών σχηματισμών» η μελέτη των ανθρωπιστικών γραμμάτων σκοπεύει στη συνειδητοποίηση των «αξιών της σύγχρονης ζωής» από την εμπνευσμένη «πνευματική πρωτοπορία». Η ερμηνευτική τους προσέγγιση βασίζεται σε κανόνες που απορρέουν από την ορθή αντίληψη για την «ενότητα» του πολιτισμού (δηλαδή τη δίδυμη διεργασία της «πολυμέρειας» στην αναγνώριση των επιμέρους στοιχείων και της «ολομέρειας» στην ανασύνθεση της ολότητας) καθώς και από αρχές που ενισχύουν τον «δημιουργικό ιστορισμό» και δεν προδίδουν τη «δυναμική ρεαλιστική θεώρηση» του ιστορικού γίγνεσθαι.

Ακόμη και στις ώρες όπου ο Γληνός διατυπώνει επιφυλακτικά τα νοήματά του επικαλείται την «αιτιακή αλληλουχία» των αντικειμενικών όρων του ιστορικού γίγνεσθαι, την «κοινωνική αιτιοκρατία», για να προσδιορίσει το είδος και την εμβέλεια της πολιτισμικής κληρονομιάς, ιδιαίτερα της ανθρωπιστικής παράδοσης, εξακολουθώντας –παρά τους μύδρους εναντίον της «προγονοπληξίας»– να ελπίζει στη δημιουργική της αποκάθαρση και επομένως στην «απολυτρωτική» της σημασία για το παρόν του νέου Ελληνισμού. Η βαριά σκιά των Αρχαίων, ακόμη κι όταν φωτίζεται από τον «δυναμικό ρεαλισμό», κατορθώνει να διατηρήσει σχεδόν αλώβητη και ακλόνητη την πίστη στις «ακατάλυτες» αξίες του πολιτισμού τους. Εδώ, ίσως, βρίσκεται η «πρωτοτυπία» του στοχασμού του Γληνού, ιδιαίτερα όταν πραγματεύεται το πρόβλημα του πολιτισμού, που αναλίσκεται στη μελέτη της προσφοράς των «studia humanitatis», χωρίς ωστόσο να την υπερβεί, μολονότι οραματίζεται τον «παραδεισένιο απέραντο χώρο της λεφτεριάς». Πριν πραγματοποιηθεί αυτή η σύλληψη, του αρκεί το αξίωμα της σταλινικής περιόδου για την επίτευξη ενός «πολιτισμού εθνικού στη μορφή και σοσιαλιστικού στο περιεχόμενο». Τόσο στη γλώσσα όσο, κυρίως, στην πολιτισμική παράδοση η αγνόηση της πραγματικότητας ενδυναμώνει όσους καραδοκούν για ν’ αποτρέψουν τη μεταβολή της. Ο Γληνός, ένας από τους λίγους του καιρού του που πρόσεξε αυτή τη διαπίστωση, έστρεψε τον μαρξισμό (με όλες τις ελλείψεις του) στη διερεύνηση των στοιχείων που συνθέτουν το κυρίαρχο «πνευματικό εποικοδόμημα» του τόπου του. Στρατευμένος στον «απολυτρωτικό αγώνα» των ανθρώπων, είδε την υπόθεση του σοσιαλισμού ως ενότητα θεωρίας και πράξης που σφραγίζεται από την επίγνωση των συγκεκριμένων διεργασιών της κοινωνίας του. Αν δεν ολοκληρώθηκε η μεγάλη φιλοσοφική σύνθεση που σχεδίαζε, δεν του έλειψε ωστόσο η αγωνιστική δράση και οι αποσπασματικές θεωρητικές προσπελάσεις των «σημερινών προβλημάτων του Ελληνισμού».

Γενικότερα, ο τρόπος κατανόησης του «νεοελληνικού έθνους» (βλ. Κόμβους· 2006: 75-94) συμπαρασύρει και την αντιμετώπιση της «αρχαιότητας». Προς την ίδια κατεύθυνση στρέφεται το ιστοριογραφικό ενδιαφέρον του ηγετικού κομματικού μηχανισμού, με επίκεντρο την απαρχή του «νεοελληνικού έθνους», τις δυνάμεις που έκαναν δυνατή την επανάσταση του Εικοσιένα και την ιδεολογική λειτουργία της «Μεγάλης Ιδέας». Ως προς το πρώτο ζήτημα σημειώνεται η «αντιδιαλεκτική» αποκοπή των Αρχαίων από τους Νεοέλληνες, αν και η πρόταση του Γληνού για τη δημιουργική αναβίωση των ανθρωπιστικών γραμμάτων υποβοηθούσε τον απεγκλωβισμό της «μεγάλης δημιουργίας» των αρχαίων Ελλήνων (που έγινε πια «πανανθρώπινο χτήμα») και των «εκπολιτιστικών στοιχείων» που συντήρησε το Βυζάντιο από τη «Μεγάλη Ιδέα», σύμφωνα με τη διατύπωση του Ζέβγου. Στη μετακατοχική περίοδο ο Ζαχαριάδης επικρίνει τον «μεγαλοϊδεατισμό» των διανοούμενων αυτών στελεχών του ΚΚΕ και παρωθεί στην ανασκευή του «αρχαιοελληνικού φιλοσοφικού ιδεαλισμού», που υποβαστάζει την «ιδεαλιστική ιδεολογία της μεγάλης ιδέας» και τον «ανθρωπισμό», και στην αποκατάσταση του φιλοσοφικού υλισμού του Δημόκριτου ή του Επίκουρου και της διαλεκτικής του Ηράκλειτου. Η «αποστολή» του κόμματος έγκειται στο να αποδείξει πως, «παρά το γεγονός ότι βρισκόμαστε στον ίδιο τόπο και η γλώσσα μας προέρχεται από την αρχαία κοινή ελληνική, εθνολογικά, κοινωνικά το νεοελληνικό έθνος δεν έχει καμιά σχέση με το καθεστώς και την κοινωνία της δουλείας και του φυλετικού διχασμού», που επικρατούσε στην αρχαία Ελλάδα, ούτε με τη «βαρβαρότητα του ασιατικού δεσποτισμού και της δουλοπαροικίας», που χαρακτηρίζει την «αυτοκρατορία του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους». Μετά το 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ μερίδα διανοουμένων, που δρούσε «λαϊκομετωπικά» και επιχειρούσε την ανασύνταξη της ευρύτερης Αριστεράς, αμφισβητεί δειλά το ζαχαριαδικό αυτό σχήμα, το οποίο θα αναζωογονηθεί μετά τον εμφύλιο πόλεμο, όταν εναντιώνεται η κομματική ηγεσία στη θεωρία του «αστικού ουρανισμού» που με ποικίλους τρόπους αδυνατίζει το «συνεπές ξεσκέπασμα» της «Μεγάλης Ιδέας» και εμβολιάζει τον ιδεαλισμό στο «κίνημά μας» (για τα εδώ παραθέματα βλ. Η σοσιαλιστική, Γ, 210, 190-191, 194-195, 40-41).

Και μια επισημείωση: Ο Φ. Ηλιού, που ουδέποτε μνημονεύεται από τους «κειμενογράφους» και τους «βιβλιογράφους», ήταν ο πρώτος εισηγητής στο συνέδριο που οργάνωσα, στα Ιωάννινα το 1983, με την ανακοίνωση: «Από τον Μιστριώτη [και όχι: Μυστριώτη] στον Λένιν», από το σχεδιαζόμενο από τον ίδιο τον Γληνό «αυτοβιογραφικό κείμενο», δηλαδή από τον «ανεδαφικό αρχαϊσμό στους δρόμους της κοινωνικής επανάστασης» (βλ. και «Εισαγωγικό σημείωμα», κζ΄, στον πρώτο τόμο των Απάντων του Γληνού, που ο ίδιος ο Φίλιππος επιμελήθηκε, το 1983). Δεν ξέρω αν «θα ακολουθήσουν παρεμβάσεις» ή αν ο Λένιν θα προβάλλεται ως «μεγαλύτερος επαναστάτης που ανέδειξε το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα». Και πιο ρηχά αν οι εκδόσεις Gutenberg θα ονομάζονται «Gutemberg». Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για τη «μοναχική μετάβαση από τον Μιστριώτη στον Λένιν»…

*Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων