Φως και χρώμα σε ηρωικές μορφές

Στην Ελλάδα του 2024 παραμένει ενεργό και μάλλον αμείωτο το ενδιαφέρον για την Επανάσταση του 1821, ιδιαίτερα όταν η σύγχρονη τέχνη εκφράζεται για τα πρόσωπα των ηρώων, όταν διαχειρίζεται με σεβασμό μορφές-σύμβολα, μέσα στον ισχυρό συχνά απόηχο της Επανάστασης.

Ετσι, εάν η ελληνική τέχνη του 19ου αιώνα και τα έργα της για το 1821 διαμόρφωσαν την ενοποιητική ταυτότητα που μας χαρα­κτηρίζει, η σύγχρονη τέχνη είναι εκείνη που επιβεβαιώνει την έμμεση, αλλά ισχυρή συνύπαρξή μας με τις εικόνες των αγωνι­στών.

Ωστόσο, είναι κάπως κρίσιμη η πρώτη μας επαφή με τα νέα έργα. Το βλέμμα μας κινείται πάνω τους σε πρώτη φάση προσεκτικά, αναζητώντας συχνά με αγωνία τα άυλα στοιχεία, οικεία από τα παιδικά μας χρόνια, που θα μας συνδέσουν με τρόπο απτό και συναισθηματικό, με μια βαθιά προγονική σχέση.

Το βλέμμα μας, ευαίσθητο και φορτισμένο από έναν ευγενικό πατριωτισμό, κινείται αέναα στον χρόνο προσπαθώντας να επι­βεβαιώσει την πιστότητα των μορφών, την ορθότητα μιας αφηρημένης εικόνας τελικά, που διαφυλάσσει ο καθένας μέσα του για τα ηρωικά πρόσωπα που πολέμησαν για ό,τι σημαντικότερο κατόρθωσε ο νεότερος ελληνισμός, τη δημιουργία του ελληνικού κράτους.

Ομως το βλέμμα και η ψυχή ησυχάζουν, όταν κρίνουν ότι η απόδοση των μορφών στα νέα έργα διασώζει το κύρος και το ιστορικό τους βάθος. Στην περίπτωση του Γιάννη Ψυχοπαίδη, στο ησυχασμένο βλέμμα προστίθεται και η συγκίνηση, όταν γίνεται σαφές ότι η δουλειά του ανανεώνει το ενδιαφέρον μας, όπως και ότι πυκνώνει τη γοητεία που εκπέμπουν τα πλέον οικεία και αγαπημένα ιστορικά πρόσωπα.

Φτιάχνει με τη σκέψη του, με την ψυχή του και με τον ανήσυχο χρωστήρα του μια σύνθεση μνήμης και νέων εικόνων που διαμορφώνουν έναν κόσμο ολόκληρο, μια σύγχρονη εικαστική, αξιακή και συναισθηματική πρόταση, η οποία φέρνει το ’21 ανασυγκροτημένο και, κυρίως, σε ανοιχτή λειτουργία ενώπιόν μας.

Οι αγωνιστές του Γιάννη Ψυχοπαίδη

Υπήρξε και υπάρχει ακόμη, μεγάλη αγωνία στους Eλληνες και στις Ελληνίδες ιστορικούς να μη δοθεί στη δουλειά τους ο χαρακτηρισμός της στρατευμένης πολιτικά επιστήμης.

Να μη δοθεί ο χαρακτηρισμός αυτός που θα ακυρώσει ή θα αδυνατίσει την πολυπόθητη αντικειμενικότητα. Απέναντι στη συχνά άπιαστη αντικειμενικότητα, υπάρχει η κοντινή της εξαδέλφη, η ειλικρίνεια.

Η ειλικρίνεια στηρίζει ευεργετικά την κάθε σύνδεση της σκέψης με την πράξη, τον κάθε συλλογισμό που βγαίνει από την εμπειρία της κάθε προσωπικότητας με το έμπρακτο αποτύπωμα στο χαρτί παλαιότερα, στην οθόνη του υπολογιστή σήμερα.

Αυτά όμως για όσους και για όσες σκέφτονται, συλλογιούνται και τελικά παίρνουν το θάρρος να γράψουν και να κριθούν για το αποτέλεσμα που παρουσιάζουν.

Κοντά σε αυτή την πορεία, η ειλικρίνεια θα συντροφεύει όποιον τη διαλέξει από τους ζωγράφους, τους χαράκτες, τους γλύπτες, τους συνθέτες μουσικής, τους τόσους άλλους, που το χέρι τους, με οδηγό την όποια γνώση και την όποια κουλτούρα, πολεμάει να αποδώσει, να αποτυπώσει φυσικές ή φανταστικές ή φαντασιακές μορφές.Μορφές που θα συνδέσουν την ευαισθησία μας με ό,τι γνωρίζουμε και με ό,τι θα μας άρεσε να μάθουμε.

Μορφές υλικές ή άυλες, προκειμένου με το βλέμμα μας, με την ακοή μας και με την αφή μας να μας βοηθήσουν να νιώσουμε την αγωνία των καλλιτεχνών, να αισθανθούμε τον κόπο τους, την πρότασή τους για τη ζωή.

Σε όλα τα παραπάνω, η ζωγραφική, η χαρακτική και ο λόγος του Γιάννη Ψυχοπαίδη συμμετέχουν με τρόπο άμεσο και με τρόπο έμμεσο στην ηθική, τη συναισθηματική, τη λογική σύνδεσή μας με τα έργα του.

Μέσω της ρεαλιστικής εικόνας, μέσω της εικόνας-σύμβολο και μέσω ποικίλων συμβολισμών, οι ηρωικές μορφές της Επανάστασης του 1821 φτάνουν σε εμάς, στηριγμένες και ερμηνευμένες από την ειλικρίνεια και από την αισθητική γνώση και από την ιστορική καλλιέργεια του ζωγράφου Γιάννη Ψυχοπαίδη.

Οι πίνακες για το 1821 φέρνουν ένα φως δικό τους, επάνω σε οικείες μορφές, απομακρυσμένες από το σήμερά (μας). Ακόμη ίσως άγνωστες μορφές, σε όσους λόγω της ηλικίας τους δεν βίωσαν τα δώδεκα χρόνια του σχολείου, με τους μουστακαλήδες προγόνους παρόντες στις αίθουσες και στους διαδρόμους των δημόσιων σχολείων.

Το φως που τους δίνει ο Ψυχοπαίδης έχει κάτι από το γαλαζοκίτρινο και λίγο κόκκινο του ηλεκτρικού σπινθήρα. Οσο έχει τις μορφές του ’21 γαλήνιους στην επιβεβαίωση δύο αιώνων, άλλο τόσο τους φωτίζει με το νέο φως ενός ηλεκτρικού, εκκενωτικού.

Με τα χαρακτικά έργα του Ψυχοπαίδη είναι αλλιώς. Εκεί, το σκάλισμα του χαράκτη Ψυχοπαίδη στην πρωτότυπη χαραγμένη επιφάνεια, δίνει στο έκτυπο, στο τύπωμα του χαρακτικού έναν αέρα σκέψης. Εκεί ο χαράκτης «παίζει» με τα κενά του χρώματος και του λευκού.

Σε κάθε εκτύπωση με όποιο χρώμα, με μαύρο, με κόκκινο ή με όποιο άλλο, η ψηφίδα του λευκού φτιάχνει ένα κενό πεδίο που μένει σε εμάς να το συμπληρώσουμε. Μένει σε εμάς να το ερμηνεύσουμε, να κρίνουμε το πώς θα ανέβει η μορφή του ’21 στον νου μας, το πώς θα ανανεώσουμε ή πώς θα εγκαινιάσουμε τη σχέση μαζί του.

Μας προφυλάσσει τελικά ο Ψυχοπαίδης τη μνήμη. Μας προφυλάσσει και μας ανανεώνει το συναίσθημα που διατηρούμε για την απτή σύνδεση με την αρχική μας ιδρυτική πράξη. Με την ιδρυτική μας πράξη η οποία, διακόσια χρόνια πριν, εγκαινίασε την έννοια Ελλάδα ως κράτος και τις έννοιες Ελληνίδες και Ελληνες ως συγκροτημένη κοινωνία.

Οι τέχνες δεν προβλέπουν το μέλλον. Οι τέχνες μάς παραστέκονται στο παρόν και μας εξηγούν την ηθική μας προέλευση.

Οπως και να ’ναι όμως, η ειλικρίνεια των τεχνών, όπου υπάρχει, λειτουργεί (ευτυχώς) και σαν πυξίδα για το αύριο.

* Ιστορικός υπεύθυνος των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη

ℹ️ Γιάννης Ψυχοπαίδης, «Οι αγωνιστές του ’21» | Επιμέλεια έκθεσης: Λαμπρινή Καρακούρτη-Ορφανοπούλου. Εθνική Πινακοθήκη - Παράρτημα Ναυπλίου. Διεύθυνση: Σιδηράς Μεραρχίας 23, Ναύπλιο | Διάρκεια: 22/7/2024 - 28/2/2025