Ο μύθος περί συνεργασιακού καπιταλισμο

«Μακάρι να συνέβαινε έξω από τη λέξη της η αλήθεια»
Σπ. Λ. Βρεττός

■ Η «αγοραποίηση» (marketi-sation) του κόσμου έχει γίνει πλέον σχεδόν ολοκληρωτική. Προς τούτο καθοριστική υπήρξε και η συνδρομή με της, κάθε άλλο παρά ουδέτερης, τεχνολογίας/τεχνοκαινοτομίας και ιδίως της ψηφιακής «επανάστασης» (ψηφιακός πλατφορμικός καπιταλισμός, βλ. N. Srniceck, 2024). Η γενικευμένη «αγοραποίηση»-εμπορευματοποίηση αφορά πλέον όλες τις λειτουργίες της κοινωνίας, της φύσης αλλά και τις στιγμές και σχέσεις της ζωής των ανθρώπων. Αυτή συνιστά το πρόσφορο έδαφος του ολικού και ολοκληρωτικού καπιταλισμού που, ως εγγενής τάση του, αφομοιώνει τα πάντα σε μια διαδικασία υπερ-συγκεντροποίησης και υπερ-συσσώρευσης, η οποία μεγεθύνεται όσο αυξάνει η πτωτική τάση του κέρδους.

Η αγορά γίνεται πλέον ανθρωπολογικό πρότυπο αναφοράς και κριτήριο, και με «ψυχικό αποτύπωμα», με το κάθε άτομο (homo economicus) ειδικότερα να μπορεί να αυτοπροσδιορίζεται ανά πάσα στιγμή ως «ανθρώπινο» και «αυτοεπενδυόμενο» κεφάλαιο» προσλαμβάνοντας επιχειρηματική και επενδυτική υπόσταση, ως δυνάμει παραγωγός και καταναλωτής νέων προϊόντων και ιδίως υπηρεσιών (J.-L. Greau, 2007). Ο homo economicus (και σήμερα numericus και «ψηφιακό εμπόρευμα», Τ. Ψαρίδης, 2023) μετριέται με τη συνεισφορά του στο ΑΕΠ και θεωρείται μια καθ’ υπόθεση ορθολογική μηχανή-τέρας μεγιστοποίησης του ατομικού οφέλους που ταυτίζεται με τα (χρηματο-) «οικονομικά» σαν «επιστήμη».

Είναι αλήθεια πως οι άνθρωποι αδυνατούν πλέον να συλλάβουν τον έξω κόσμο πέρα από αυτό το πλαίσιο (αγοραμεγεθυνσιακό και ατομοκεντρικό, και διαρκώς ψηφιοποιούμενο και τεχνοπολύπλοκο). Με άλλα λόγια, όπως έλεγε ο R.Cl. Gori, η θρησκεία της αγοράς και του ανταγωνισμού μπλοκάρει κάθε σκέψη-στοχασμό για το νόημα και το μέλλον του κόσμου. Μετά τον άνθρωπο αγορά-επιχείρηση σε μια κοινωνία της αγοράς, ο ψηφιακός-πλατφορμικός καπιταλισμός οδηγεί σε νέα ανθρώπινη μετάλλαξη, σ’ έναν νέο τύπο ανθρώπου διαρκώς «οθονοστραφή» και σε ακατάπαυστα επικεντρωμένη προσοχή (εκεί όπου βασίζεται πλέον ολόκληρη η νέα οικονομία) παράγοντας συνεχώς και ακουσίως δεδομένα. Εναν τύπο που ταυτοχρόνως είναι, αλίμονο, τόσο πολύ απομονωμένος, περίκλειστος και τελικά (νεο)ιδρυματοποιημένος (ΚΙΜΠΙ, «Εφημερίδα των Συντακτών» 16-17/3/2024 και 22-24/6/2024) με ψυχοπολιτικά χαρακτηριστικά αυτοπεριορισμών και αυτοκαταναγκασμών (Μπουνγκ-Τσουλ Χαν, 2023).

Ο ίδιος εξάλλου ο ολικός και ολοκληρωτικός καπιταλισμός, για την εκμεταλλευτική/αρπακτική διείσδυσή του, κυρίως σήμερα ως χρηματοπιστωτικός και ψηφιακός-πλατφορμικός, «κρύπτεται» αφενός χρησιμοποιώντας όλα τα υπάρχοντα (και της «μόδας») τεχνοκαινοτομικά, νομικά και διοικητικά εργαλεία και έννοιες και, αφετέρου παραχαράσσοντας λέξεις-όρους με εύηχο-θετικό σημαίνον (αειφόρος ή πράσινη ανάπτυξη, εταιρική κοινωνική υπευθυνότητα, «μεταρρύθμιση», «απελευθέρωση της αγοράς», κ.ά). Ολα λειτουργούν δηλαδή διαστρεβλώνοντας ιδιοτελώς, όπως είχε ήδη επισημάνει ο Θουκυδίδης, την αρχική-γνήσια και κύρια-πρωτογενή σημασία τους, καλύπτοντας ακόμα και εναλλακτικά πεδία, όπως τα κοινά, και κυρίως τις συνεργατικές-συνεταιριστικές πλατφόρμες (κάνοντας λόγο π.χ. για οικονομία της «συνεργασίας», διαμοίρασης, κ.λπ.). Ακόμα και η εργασία, στις περισσότερες περιπτώσεις άυλη (με άυλη παραγωγή) στον πλατφορμικό καπιταλισμό μεταβαπτίζεται, σε μια γνωστή και συνήθη πλέον για το καπιταλιστικό μεγα-σύστημα, όπως προείπαμε, διαστροφή των εννοιών ως «συνεργασία»/σύμπραξη και ο εργαζόμενος ως… συνδεδεμένος «συνεργάτης» (βλ. «Εφημερίδα των Συντακτών», 20-21/2/2021). Και τούτο πάντα στο πλαίσιο του γενικευμένου και… βιώσιμου πρεκαριάτου που περιέγραψαν οι G. Stαnding και R. Castel, με επικάλυψη «ελευθεριάτου» (libertariat), αυτονομίας (επιχειρηματίας του εαυτού) και συγκαλυμμένη μισθωτή εργασία. Ως γνωστόν, άλλωστε, κατά τον Ντισραέλι, «οι άνθρωποι κυβερνώνται με τις λέξεις». Η παραπάνω διαστροφή-παραχάραξη, μέρος της μετα-πολιτικής συνθήκης, αποσκοπεί σε τρεις στόχους: οι εκφέροντες τη λέξη να κρύβονται με νέο κάθε φορά προσωπείο πίσω απ’ αυτή και να μη λογοδοτούν για τις πράξεις τους, το μεγα-«σύστημα» χαμαιλέων να παραμείνει αλώβητο και, τέλος, να πεισθούν οι πάντες (η λεγόμενη και αόρατη «κοινή γνώμη») ότι καμία αλλαγή αυτού δεν είναι δυνατή (There is no Alternative) και παραπέρα επιτρεπτή.

■ Ας υπενθυμίσουμε έτσι εδώ αναφορικά με τον ψηφιακό πλατφορμικό καπιταλισμό πως ενώ αρχικά οι πλατφόρμες διαμοίρασης και συνεργασίας συνιστούσαν ένα «εκ των κάτω» δίκτυο εναλλακτικό (γνήσιο συνεργασιακό και δωρεάν) κατανάλωσης και χρήσης-αντίληψης της ιδιοκτησίας, στη συνέχεια μεταλλάχθηκαν. Ενσωματώθηκαν δηλαδή στην ουσία στη (νέα) αγορά μη τυχόν και ξεφύγει κάτι (άρα και αυτές) από τον αδηφάγο καπιταλισμό και την επέκτασή του. Ο τελευταίος δηλαδή με την τεχνο-πληροφορική πλατφορμική επανάσταση «αγοραποίησε»-εμπορευματοποίησε υπηρεσίες που όπως προείπαμε προσφέρονταν-ανταλλάσσονταν δωρεάν. Οπως γράφει ο E. O. Wright (2018), το στοίχημα για τον καπιταλισμό είναι να εκμεταλλευτεί ακόμα και τις εναλλακτικές–αντικαπιταλιστικές («ανοιχτές», μη ιεραρχικές, αμεσοδημοκρατικές και συνεργατικές) διαδικασίες για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της κερδοφορίας (Βλ. και Τ. Nικολόπουλος, Δ. Καπογιάννης, efsyn.gr, 19/10/2015, και εφημ. «Η Εποχή», 25/2/2017).

Eίναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια ζούμε μια αποθέωση της «συνεργασίας» (collaboration) σε όλα τα επίπεδα (επιχειρηματικό, κοινωνικό, επιστημονικό κ.ά.) κυρίως μέσω της ψηφιακής επικοινωνίας, δικτύων κ.λπ., και υποχώρηση του συνεργατισμού (cooperation). Πράγματι, όπως γράφει ο E. Laurent (2018), παρά την ποσοτική αύξηση της συνεργασίας, υποχωρούν οι στέρεοι και βιώσιμοι δεσμοί. Και ως γνωστόν οι τελευταίοι, μαζί με τη δημιουργία και τη βελτίωση της γνώσης, είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του συνεργατισμού. Ας επισημανθεί εδώ πως η διάκριση συνεργασίας και συνεργατισμού δεν είναι τεχνητή ούτε άχρηστη διότι: α) η συνεργασία ασκείται μόνο μέσω της εργασίας (σύμπραξη), ενώ η συνεργατικότητα εγκαλεί το σύνολο των ανθρώπινων ικανοτήτων και στόχων, β) η συνεργασία έχει συγκεκριμένη διάρκεια (σύμβαση έργου), ενώ η συνεργατικότητα έχει κατ’ αρχάς και καταρχήν απεριόριστο ορίζοντα, και γ) η συνεργασία είναι ένωση-σύμπραξη για συγκεκριμένο έργο, ενώ η συνεργατικότητα είναι ελεύθερη διαδικασία αμοιβαίας δημιουργίας και ανακάλυψης.

Σε μια τέτοια κατεύθυνση παρατηρούμε παρά ταύτα ότι αυξάνονται γνήσια συνεργασιακά, δηλαδή συνεργατικά, κοινά και χειραφετητικά εγχειρήματα, ιδίως συνεταιριστικά, όπως π.χ. η κοινωνική συνεταιριστική πλατφόρμα ενοικίασης καταλυμάτων FairBnb.coop (βλ. Τζ. Μαλντούν, εφημ. «Η Εποχή», 12/7/2020). Γερμανικά και σουηδικά συνδικάτα παράλληλα προσπαθούν να στήσουν συνεταιριστικές πλατφόρμες δίνοντας το πλήρες και γνήσιο νόημα στην οικονομία της διαμοίρασης και συνεργασίας, αλλάζοντας έτσι στην πράξη τη δεσπόζουσα διακυβέρνηση του διαδικτύου (βλ. J-Ph. Martin, Le Monde diplomatique, Décembre, 2017). Παρομοίως και οι διανομείς κατ’ οίκον, με ποδήλατο, φαγητού ή διατροφικών αγαθών, στη Γαλλία, παρότι είναι οργανωμένοι σε ενώσεις, προσπαθούν να απεγκλωβιστούν από τις μεγάλες πλατφόρμες στον τομέα (UberEats, Deliveroo κ.ά.) με σκοπό τη δημιουργία συνεταιρισμών (scop), (Alternatives Econom. no 380/2018).

■ Κλείνοντας και σφαιρικότερα μιλώντας, θα λέγαμε πως ο νέος αυτός ψηφιακός διεθνικός καπιταλισμός που ανιχνεύεται ήδη στη δεκαετία του ’70 και υλοποιείται εκτός της κλασικής τυπικής αγοράς-χώρου, σηματοδοτεί την επιστροφή σε μια νέα φεουδαλική εποχή η οποία χαρακτηρίζεται από τη μονοπωλιακή ηλεκτρονική κυριαρχία μεγάλων και πανίσχυρων πολυεθνικών, από γενικευμένη εποπτεία μέσω των αλγορίθμων και από πλατφόρμες στη θέση των φέουδων (Ε.Β. Αλμπάνης, 2018, C. Durand, 2020). Οι νέες αυτές ψηφιακές πλατφόρμες συνιστούν πλέον ιδιότυπα κράτη (ψηφιακά), μέρη ενός μη ελέγξιμου πλέον και μη προβλέψιμου χαοτικού μεγα-«συστήματος», αποκοινωνιοποιημένου/απανθρωποποιημένου, αναδεικνύοντας έναμννέο φεουδαλικό κλήρο που συστήνει η τεχνοκρατική και ολιγαρχική ελίτ.

Μια διέξοδος από αυτή την αδιέξοδη κατάσταση δεν μπορεί, όπως έχουμε υποστηρίξει και αλλού, παρά να βασίζεται στην αντίστροφη, υλικά, αξιακά και νοηματικά, πορεία κυρίως «εκ των κάτω» προς το «κοινό καλό». Πορεία με ουσιαστική αποκέντρωση και αποσυγκέντρωση σε όλα τα επίπεδα, που θα έχει ως αφετηρία τον βιο-χωρο-τόπο και την εκεί «ιδιότοπη» γνώση και κουλτούρα σε μια επαναζήτηση και επανοικοδόμηση της απλής και συμβιωτικής ζωής με βάση την ολιγοεπάρκεια, χωρίς βέβαια επιστροφή στην «εποχή των κεριών». Εκεί όπου θα πραγματώνεται όχι μόνο μια ουσιαστική πλέον αμεσοσυμμετοχική και διαβουλευτική «δημο»-κρατία αλλά και μια οικο-νομική δημοκρατία (τόσο στα μέσα παραγωγής όσο και στην κατανομή των πόρων) με εναλλακτικά οικο-νομικά εργαλεία και θεσμούς, συνεργατικούς και κοινούς, σε μια αξιοχρησική οικο-νομία των σχέσεων και των αναγκών με νέους δείκτες πλούτου και τη μεγαλύτερη δυνατή αυτοδυναμία και αυτάρκεια.

*Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστήμιου Πατρών