Λουκιανός ο Σαμοσατεύς: μεταφραστές και εκδόσεις

«Ο Λουκιανός (120/ 117-180 term.p.q. μ.Χ.) από τα Σαμόσατα της βόρειας Συρίας ή Ασσυριακής, που ήταν μια αρχαιότατη πολιτεία στη δεξιά όχθη του Ευφράτη και μεγάλο εμπορικό και συγκοινωνιακό κέντρο] έμαθε νέος τα ελληνικά, γοητεύθηκε από τη σοφιστική, έγινε ρήτορας, σατιρικός στην Αθήνα και δικαστικός, τέλος, στην Αλεξάνδρεια.

Η περιπλάνησή του, όχι μονάχα στον κόσμο, αλλά και στο πνεύμα, ακόνισαν τη γλώσσα του, μόρφωσαν τον λόγο του, δώσανε στην ιδιοφυΐα του πλούσιες ιδέες, γνώσεις και εικόνες[…]. Είχε πολυμάθεια και πολυμέρεια καταπληκτική, αλλά και φοβερή αμφιβολία για όλα. Το “πιστεύω” του ήταν πολύ επιφανειακό, ή δεν είχε καθόλου “πιστεύω”. Ηταν περισσότερο ένας αρνητής, ένας καταστροφέας ειδώλων και όχι ένας θεμελιωτής μιας πίστης. Στην ηθική ήταν μισο-επικούρειος[=κατά το ήμισυ] και μισο-κυνικός και το ιδανικό του περιοριζόταν στο να ζη με φρόνηση, να μην έχη αυταπάτες, να μην προσκολλιέται πολύ σε τίποτα, να μην υποδουλώνεται σε κανένα. Είναι ελεύθερο πνεύμα, που κι αν η πράξη το καταδικάζει να μένη μέτριο κι άγονο, όμως του ανήκει η τιμή ότι αποκάλυψε τη γελοιότητα, το σκάνδαλο και τις παιδαριωδίες των μύθων, που χρησίμευαν σαν βάθρο της ελληνορωμαϊκής θρησκείας»· ετούτα έγραφε, μεταξύ άλλων, ο Νίκος Σφυρόερας (μια λίγο διαφορετική οπτική ανευρίσκεται στα μελετήματα/παραδόσεις του πανεπιστημιακού Β. Ατσαλου), στην «Εισαγωγή» του στον 1ο εκ των τριών τόμων των εκδόσεων «Πάπυρος». [Δεδομένου ότι αυτήν την «Εισαγωγή» την υπογράφει τον Απρίλιο του 1965, 10 χρόνια νωρίτερα από την συγκεκριμένη έκδοση, ανακύπτει το ερώτημα αν προέρχεται από ή αν ο (αρχικός) προορισμός της ήταν τα «Απαντα» του Λουκιανού(1970) στη «Βιβλιοθήκη των Ελλήνων» του Ελληνικού Εκδοτικού Οργανισμού· στην ίδια κατεύθυνση οδηγεί και το γεγονός ότι στην «Εισαγωγή» αναφέρονται έργα που δεν συμπεριελήφθησαν, τελικώς, στους τρεις τόμους του «Πάπυρου», καθώς δεν υλοποιήθηκε η εξαγγελλόμενη εκεί συνολική έκδοση]. Κατόπιν αυτής παρέθετε, σε ένα χρησιμότατο βιβλιογραφικό δισέλιδο, στοιχεία των πιο σημαντικών πρώτων εκδόσεων των έργων του Λουκιανού (αρχής γενομένης από το 1496) και των προηγηθεισών νεοελληνικών μεταφράσεων (και «παραφράσεων»), ενώ με υποσελίδιες σημειώσεις στα μεταφράσματα είχε φροντίσει να βοηθήσει στην κατανόησή τους. Τον Νίκο Σφυρόερα μαζί με τον Ιωάννη Κονδυλάκη, βέβαια (ως μεταφραστή), επανέφεραν αίφνης στο προσκήνιο εντός του προηγούμενου έτους οι εκδόσεις «Αμμων».

Είναι, ειλικρινώς, λυπηρό όταν μια ολόφρεσκη έκδοση με μεταφρασμένα στη νεοελληνική (δημοτική ή καθαρεύουσα) έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας αντί να επαινεθεί δεν γίνεται παρά να ψεχθεί. Στο πλαίσιο μιας αδιευκρίνιστης συνθήκης για το ποια κείμενα μετέφρασε ο Ι. Κονδυλάκης και ποια ο Ν. Σφυρόερας (οι πληροφορίες περιορίζονται στο επιγραμματικό «Συμπλήρωσις Ν. Σφυρόερα» εντός των τόμων, ενώ ο χωρισμός αυτών σε Α´ και Β´ Μέρος παραμένει μετέωρος), με μόνη τη γνωστή «Εισαγωγή» του Ι. Κονδυλάκη και χωρίς τις σχολιαστικές παρεμβάσεις (εισαγωγικές ή άλλες) του Ν. Σφυρόερα, παραδίδονται, από τις εκδόσεις Αμμων, στο κοινό επτά πανάκριβοι, στην πλειονότητά τους, τόμοι, με φιγουράτη εμφάνιση, για τους οποίους αρκεί εδώ να επισημανθούν λίγα στοιχεία μιας πρώτης, όχι καλής, εντύπωσης.

α) Στο εξώφυλλο του Ζ´ τ. ο τίτλος του κειμένου του Λουκιανού είναι γραμμένος ως: «Χαρίδημος ή περί κάλλου[sic]» –ευτυχώς, εντός του τόμου αποκαθίσταται το: «περί κάλλους». β) Στον ΣΤ´ τ., παρατίθενται ως τρία διαφορετικά κείμενα (χωρίς κανένα διαφωτιστικό στοιχείο) τα: «Τα προς Κρόνον», «Κρονοσόλων», «Επιστολαί Κρονικαί»· σύμφωνα, όμως, με τις έγκυρες (τι μεγάλη τύχη να τις έχουμε!) εκδόσεις Κάκτος (τ.8), όπου εκάστου κειμένου προηγείται κατατοπιστική «Εισαγωγή»:: «Το έργο “Τα προς Κρόνον” διακρίνεται σε τρία μέρη: Στην αρχή ο [ομώνυμος] διάλογος του θεού με τον ιερέα[…] έπειτα παρατίθενται οι νόμοι που κανονίζουν τα της γιορτής των Κρονίων, τους οποίους συνέταξε ο ίδιος ο ιερέας, με το όνομα Κρονοσόλων[…]. Στο τρίτο μέρος ακολουθεί σειρά επιστολών: του συγγραφέα προς τον θεό και η απαντητική επιστολή του Κρόνου, η επιστολή του θεού προς τους πλουσίους και η απάντησή τους». [Ο Ι. Κονδυλάκης (εκδ. Φέξη 1910-1911) δεν είχε μεταφράσει το εν λόγω έργο, ούτε ο Ν. Σφυρόερας το συμπεριέλαβε στην τρίτομη έκδοση του «Πάπυρου»]. γ) Στον Ζ´ τ. συμπεριλαμβάνεται ο διάλογος «Νέρων ή περί της ορυχής του Ισθμού» (μη συμπεριληφθείς στις εκδ. Φέξη και «Πάπυρος»), σχετικά με τον οποίο, στον τ. 16 του «Κάκτου» διευκρινίζεται ότι «αποδιδόταν μέχρι πρότινος στον Λουκιανό», αλλά «οι μελετητές έχουν καταλήξει[…] πως ανήκει στον Φιλόστρατο, γιο του Ουήρου, από τη Λήμνο, που έζησε τον 2ο μ.Χ. αι. και άσκησε στην Αθήνα το επάγγελμα του σοφιστή (ρητοροδιδάσκαλου)». Οι εκδόσεις «Κάκτος» (όπου κάθε τόμος των Απάντων αναφέρει ευθύς εξαρχής τις βασικές –Oxford και Teubner– και τις «επικουρικές» στερεότυπες εκδόσεις που ελήφθησαν υπ’ όψιν, πέραν της λοιπής Βιβλιογραφίας) έχουν αφαιρέσει ήδη από το 1994 το ως άνω κείμενο από τα έργα του Λουκιανού, εντάσσοντάς το στον 5ο εκ των 7 τόμων των Απάντων του Φιλοστράτου· οι εκδόσεις «Αμμων» πώς δεν το πρόσεξαν; δ) Στην περίπτωση των δίγλωσσων εκδόσεων (όπως οι 3 εδώ παρουσιαζόμενες) πρωτότυπο και μεταφρασμένο κείμενο παρατίθενται, αυτονοήτως, αντικριστά ή διαδοχικά στην ίδια σελίδα· το οικονομικό κίνητρο (τι άλλο να υποτεθεί; η προχειρότητα; η παντελής έλλειψη επιμέλειας;), ωστόσο, οδήγησε κάποιες φορές την πρόσφατη έκδοση («Αμμων») στην εκτύπωση πρωτοτύπου-μεταφρασμένου σε recto-verso(!), δηλαδή, μπρος-πίσω στο ίδιο φύλλο· το ίδιο κίνητρο, προφανώς, ευθύνεται για την απουσία, κάποτε, έστω και μιας λευκής σελίδας πριν το οπισθόφυλλο, ώστε να «πάρει ανάσα» το σώμα των περιεχομένων, στου οποίου την πνευματική οντότητα οφείλεται σεβασμός. Εν ευθέτω χρόνω θα αναδειχθεί, προς χάριν των ενδιαφερόμενων αναγνωστών/-στριών, πώς θα αντιμετωπιζόταν μια τέτοια ασεβής συμπεριφορά όπως η ως άνω από τον ίδιο τον Λουκιανό, βασικό εκπρόσωπο του πνευματικού κινήματος της Δεύτερης Σοφιστικής (2ος μ.Χ. αι.).