Οι «πρωταγωνιστές» στη ναυπηγική ιστορία του Πειραιά

Δύο πρόσωπα σφράγισαν, στα τέλη του 19ου αιώνα-αρχές του 20ού, την ατμοκίνητη βιομηχανία του Πειραιά, αφήνοντας το… αποτύπωμά τους και στη ναυπηγική ιστορία.

Ηταν ο Κωνσταντινουπολίτης Γεώργιος Βασιλειάδης (1811-1892) και ο Σκοτσέζος Τζον Μακ Δούαλ (1829-1897), που οι δρόμοι τους συναντήθηκαν στο μικρό -τότε- λιμάνι, το οποίο βρισκόταν στη σκιά του εμποροναυτιλιακού κέντρου της Σύρου αλλά έκρυβε μεγάλες ευκαιρίες…

Αυτές τις ευκαιρίες «είδε» ο Σκοτσέζος μηχανικός, που έφτασε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1855, σε ηλικία 25 χρόνων, ναυτολογημένος σε πλοίο.

Τότε, μετά τον κατάπλου του πλοίου στην Πάτρα, χρειάστηκε να πάει σε ένα ναυλομεσιτικό γραφείο, πήρε μια φρατζόλα ψωμί «ατελέστατα ηλεσμένον», καθώς εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν ατμόμυλοι.

Φαίνεται ότι τότε του ήρθε μια ιδέα και λίγα χρόνια αργότερα, αφού εργάστηκε ως μηχανικός στο νεότευκτο ατμόπλοιο «Ομόνοια» της «συριανής» Ελληνικής Ατμοπλοΐας, έφυγε από τη Σύρο για τον Πειραιά, όπου επόπτευσε την κατασκευή του ατμόμυλου του Δημ. Σεφερλή, με τον οποίο έγινε συνέταιρος.

Ο ατμόμυλος με την επωνυμία «Αγαμέμνων» λειτούργησε το 1864 στην προκυμαία, κοντά στον πρώτο σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης. Είχε ιπποδύναμη 55 ίππων και διέθετε 7 ζεύγη μυλόπετρων.

Για την ιστορία να πούμε ότι ως το πρώτο «δι’ ατμού εργοστάσιον» του Πειραιά αναφέρεται στον Οδηγό του Μιλτιάδη Μπούκα (1875) το Μεταξουργείο του Λουκά Ράλλη, που ιδρύθηκε το 1844, ενώ από το 1860 λειτουργούσε ο πρώτος ατμοκίνητος αλευρόμυλος του Παναγιώτη Καπράνου.

Το 1861 άρχισε να λειτουργεί ακόμα ένα ατμοκίνητο εργοστάσιο. Ηταν το μηχανουργείο του Γεώργιου Βασιλειάδη, που είχε εγκατασταθεί, έναν χρόνο νωρίτερα, στον Πειραιά, αποφασισμένος να επενδύσει τα χρήματά του σε ένα νέο εργοστάσιο. Πριν όμως προχωρήσει στην επένδυση επισκέφθηκε ευρωπαϊκά βιομηχανικά κέντρα, πήρε σχέδια, αγόρασε τα τελειότερα μηχανήματα και προσκάλεσε μηχανικούς και αρχιτεχνίτες για να αναλάβουν την εγκατάσταση και τη λειτουργία τους.

Το κτίριο, όπου λειτούργησε χυτήριο, σιδηρουργείο και ξυλουργείο, με ατμομηχανή 20 ίππων, κατασκευάστηκε επί της σημερινής οδού Παλαμηδίου (τότε ανώνυμη οδός), κοντά στη συμβολή της με τη σημερινή οδό Θηβών (τότε οδός Ρετσίνα), στο σημείο όπου λειτούργησε στις αρχές του 20ού αιώνα η πλινθοκεραμοποιία Δηλαβέρη.

Συνολικά εργάζονταν 160 άτομα ενώ η αξία της οικοδομής και των μηχανών ξεπερνούσε τις 200.000 δραχμές.

Τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, κυρίως λόγω των ποιοτικών αγροτικών εργαλείων που παράγονταν και της συμβολής τους στην ανάπτυξη της γεωργίας, ο Βασιλειάδης τιμήθηκε (1865) με τον Αργυρό Σταυρό του Σωτήρος και διακρίθηκε σε παγκόσμια έκθεση στο Παρίσι (1867).

Ομως το 1868 μια μεγάλη πυρκαγιά ξέσπασε στο μηχανουργείο και φαίνεται ότι ανέστειλε τη λειτουργία του για κάποιο χρονικό διάστημα. Ανακατασκευάστηκε, με κρατική αρωγή, και επαναλειτούργησε συνεχίζοντας την παραγωγή αρότρων, ελαιοτριβείων, πιεστηρίων και άλλων εργαλείων, κατακτώντας νέες διακρίσεις, στην έκθεση των Ολυμπίων (1870) και στη Βιέννη (1873).

Μάλιστα, το 1886, του κατοχυρώθηκε με νόμο η εφεύρεση ελαιοεκσαρκιστικής μηχανής και το προνόμιο της αποκλειστικής κατασκευής και εκμετάλλευσης αυτής.

Οπως και να ’χει το 1871 -σύμφωνα με τον Οδηγό του Μπούκα- ο Τζον Μακ Δούαλ λειτούργησε το μηχανουργείο «Ηφαιστος» στην οδό Πλούτωνος (σημερινή Μαυρομιχάλη), στον Καραβά. Υπήρχε χυτήριο και δύο ατμολέβητες δυνάμεως 25 ίππων και εργάζονταν αρχικά περίπου 120 εργάτες και τεχνίτες. Από το 1878 έγινε συνέταιρός του ο γαμπρός του, σύζυγος μιας εκ των θυγατέρων του, Ουίλιαμ Βαρβούρ.

Γρήγορα και αυτό το μηχανουργείο κατέκτησε σημαντική θέση στην αγορά. Παρήγε σπουδαιότατα μηχανήματα, όπως ελαιουργικές μηχανές, υδραυλικές μηχανές έως και 300 τόνων, κλωστικές μηχανές, νηματουργικές και άλλες ενώ τιμήθηκε με πληθώρα διακρίσεων.

Και τα δύο εργοστάσια αναπτύσσονται ραγδαία, οι ιδιοκτήτες τους δεν έκρυβαν τη στήριξή τους στην παράταξη του Χαρίλαου Τρικούπη ενώ την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα στρέφονται προς τις ναυπηγήσεις και την ακτοπλοΐα.

Το μηχανουργείο του Βασιλειάδη είχε περάσει από το 1888 στα χέρια του γιου του ιδρυτή του, Βασίλειου Βασιλειάδη, και απασχολούσε 240 εργάτες. Είχε αρχίσει να κάνει ναυπηγήσεις αλλά το 1898 έκανε μια στρατηγική επένδυση, που το ανέδειξε ως το μεγαλύτερο ναυπηγείο της χώρας μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Την ίδια περίοδο, ο Τζον έχει προχωρήσει σε ναυπηγήσεις πλοίων και από το 1890 στην εκμετάλλευση ακτοπλοϊκών πλοίων. Μεγαλύτερο επίτευγμα ήταν η ναυπήγηση του πρώτου μεταλλικού ατμοκίνητου με άξονα προπέλας πλοίου, του επιβατηγού «Αθηνά». (Για την ιστορία του πλοίου «Αθηνά» βλ. «Νησίδες» «Το πρώτο μεγάλο μεταλλικό ατμόπλοιο» φ. 8-9/5/2021.)

Η ναυπήγηση έγινε (1893) υπό την επίβλεψη του Βρετανού Τζον Τάγκαρτ στη Σύρο, καθώς τότε ο Σκοτσέζος επιχειρηματίας είχε επιδιώξει να πάρει στα χέρια του τη χρεωκοπημένη «συριανή» ατμοπλοϊκή εταιρεία και το ναυπηγείο της, ενώ η μηχανή του κατασκευάστηκε στο μηχανουργείο του στον Πειραιά, όπου τότε οι εργαζόμενοι είχαν αυξηθεί σε 420.

Ο Τζον Μακ Δούαλ πέθανε την 5η Οκτωβρίου 1897 μετά από εγκεφαλικό επεισόδιο και η κηδεία του έγινε την επομένη στον Πειραιά. Δύο χρόνια αργότερα πέθανε και ο συνεργάτης και γαμπρός του, Βαρβούρ.

Την εταιρεία ανέλαβαν τα παιδιά του Τζον και τα εγγόνια του. Το 1917 αποχώρησαν από την ακτοπλοΐα καθώς τα πλοία τους πέρασαν στην Ανώνυμη Ελληνική Εταιρεία Θαλασσίων Επικοινωνιών (ΑΕΕΘΕ), όπως πολλά άλλα, με μεθόδευση της κυβέρνησης Ελ. Βενιζέλου, για να έχει άμεση διαθεσιμότητα πλοίων για τις ανάγκες των μεταφορών της εμπόλεμης, ακόμα, χώρας.

Ωστόσο, το μηχανουργείο που είχε δημιουργήσει ο Τζον παρέμεινε σε λειτουργία μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1930.

Αντίθετα, το ναυπηγείο Βασιλειάδη συνέχισε να λειτουργεί μέχρι τα πρώτα χρόνια του 1960, οπότε η έκτασή του εξαγοράστηκε από το πανίσχυρο τότε Εργοστάσιο Λιπασμάτων της Δραπετσώνας. Η ονομασία της περιοχής ως «Ακτή Βασιλειάδη» μαζί με τις δεξαμενές έχουν απομείνει να θυμίζουν την παρουσία του ιστορικού ναυπηγείου.